Landbruk på Jæren ved tusenårsskiftet
Då eg var etnologstudent på Universitetet i Oslo på 1970-talet kom samtidsdokumentasjon opp som nytt tema. Etnologistudiet hadde til denne tid fokusert på tida i «manns minne», dvs. den tida vi kunne fanga gjennom intervju med den eldste generasjonen i samtida. Biletmessig er vi då avgrensa til dei fotografia som blei tekne for til dømes 40-50 år sidan. Då er det den som kjenner motivet i ettertid som kan formidla kunnskap om kva det er og kvifor fotografiet blei teke.
Men når fokus blei retta mot vår eiga samtid, for ikkje å sei dagen i dag, då gjev det oss eit grenselaust utval av kjelder. Det gjer ikkje alltid oppgåva lettare. Det må gjerast eit utval, ut frå ei vald problemstilling. Som etnolog tilsett på Jærmuseet fekk eg mulighet til å driva samtidsdokumentasjon. Då år 2000 nærma seg var det stort fokus på å dokumentera samtida ved dette skiftet mellom to hundreår og to tusenår.
Jærmuseet valde å dokumentera jordbruket på Jæren. Det valde me å gjera i eit mikroperspektiv, dvs. sjå på ein enkelt gard. Jæren er kjend for husdyrbruk, men også for stor grønsakproduksjon og gartneri med tomat og agurk. Museet sitt ønskje var å finna ein gard der me fekk ein variert produksjon. I tillegg var det viktig å få med nyare element i gardsdrifta; gartneridrifta er eit element, ei ny gruppe jordbruksarbeidare, gjestearbeidare, var eit anna element. Bruket Opheim på Vik i Klepp kommune dreiv mjølkeproduksjon, korn, frilandsdyrking av fleire slag grønsaker og dyrking av tomat og agurk i veksthus. Det var ein gard driven av to generasjonar i lag, saman med rundt 20 ungdommar frå Aust Europa. Dei var her tre månader kvar og budde då på garden.
Museet har gjennomført ulike samtidsprosjekt. Sauenæringa har me dokumentert både i 1994 og i 2015 – 2017. Då var det sauebonden og arbeidet med sauen som stod i fokus. Men dei fleste sauebøndene driv også med annan produksjon, som me ikkje fanga opp. I år 2000 var me interesserte i alt som blei produsert på garden, og me ville fanga samspelet mellom alle som arbeidde her.
Dette var eit lågkost prosjekt frå museet si side. Eg var einaste medarbeidaren. Metoden var å dokumentera det som skjedde på garden gjennom eit år ved å observera arbeidet og intervjua deltakarane. Matproduksjon er syklisk. For planteproduksjon vil det sei å planta, luka, hausta, lagra og selja. Videokamera, analogt fotoapparat, eit lite digitalt fotoapparat og notatblokk var utstyret. Sidan eg var åleine, så veksla eg mellom å filma og fotografera. Det meste av arbeidet på garden var repeterande oppgåver, så det hindra ikkje dokumentasjonen. Tida til gjennomføring måtte eg tilpassa mine andre oppgåver på museet. Når dette let seg gjera, så var mykje av grunnen det gode samarbeidet med folka på garden. Foreldra Jarle og Torunn Wiig dreiv saman med sonen Jone og svigerdotter Tone Lise. Dei og alle andre på garden var særs imøtekommande. Eg kunne gjera avtalar med kort varsel, eller komma uanmeldt. Dei ga seg tid til å svara på spørsmål og kom med framlegg til kva som kunne vera aktuelt.
«Mjølk eller gulrot» var namnet eg gav prosjektet. I dagboka frå 23. januar 2001 skreiv eg: «Eg er fornøgd med tittelen på prosjektet — av to grunnar. 1) Jarle som er ein intensiv grønsakbonde tenkjer heile tida på korleis han skal klara å halda på mjølkekvoten sin. Han ønskjer å driva jorda like intensivt som han gjer nå , ved å veksla mellom grønsaker og grasproduksjon, men han ønskjer ikkje å ha kyrne på beite heime. 2) Stadig fleire jærbønder sel mjølkekvotane sine og satsar t.d. på rein grønsakproduksjon. Dei som held på mjølka satsar meir einsidig på husdyr og sluttar med andre vekstar enn gras.» Jarle fann si løysing på kravet om å ha kyrne ute på sommarbeite. Han flytta kyrne til eit fjøs på ein annan gard. Andre bønder går saman om samdriftsfjøs.
Nå, etter 20 år, har dette årets dokumentasjon blitt historie. Gardsdrifta på Vik held fram, men mykje er endra.
Museet fekk eit materiale på meir enn 1000 digitale foto, 1200 dias, 5-6 timar analoge videoopptak i tillegg til intervju og notat. Dei digitale fotografia er tatt med eit Kodak DC210 kamera som hadde 1152 pix x 864 pix. Pr. dato er omlag 200 dias digitalisert. All video er digitalisert. Artikkelen i Jærmuseet si årbok: «Gulrot eller mjølk – ja, takk, begge delar» frå 2001 presenterer prosjektet – også med historia til bruket Opheim .
Dette er eit materiale som blir meir historisk ettersom tida går. Ved tusenårskiftet var me ennå i den analoge foto/film tida. Dei digitalt fødde fotoa var i dårleg oppløysing. Sjølv brukte eg dei som suplement til dias. Dei var nyttige for å halda oversyn over arbeidet undervegs.
Til utstillinga “Traktorliv” på Vitengarden i 2015 laga me ein film over bruken av traktor gjennom tida. Frå Vik er det nærare 30 ulike arbeidsoperasjonar der traktoren er i bruk. I år blir eit redigert utval av filmmaterialet publisert i ein artikkel på Digitalt Museum på dagen 20 år etter opptaket. Eit utval av foto er publisert på Digitalt Museum og fleire vil komma.
Litteratur:
Grimstvedt, Målfrid: Gulrot eller mjølk. Ein jærsk sjøgard ved tusenårskiftet. I Sjå Jæren. Årbok for Jærmuseet 2001, s. 48-84.