Blant noen esker med bilder, album, klisjeer og trykksaker fra Norsk grafisk museum dukket det i høst opp et postkortalbum. Det viste seg at det ikke var knyttet noe informasjon til albumet, og bildene tydet ikke på at albumet hadde noen tilknytning til grafisk virksomhet. Som fotoarkivar søker man gjerne svar på spørsmål som: hvem har tatt bildene, når og i hvilken sammenheng ble de tatt, hvem har eid dem, hvordan har de brukt bildene og hvordan havnet albumet på museet? Her stod vi på bar bakke. Men et album rommer så mange historier at vi snart hadde et bilde både av postkortfotografenes virksomhet, alle de små og store forlagene og av levde liv for over hundre år siden.
I denne artikkelen vil jeg bruke albumet som et eksempel på hvordan digitaliserings- og katalogiseringsarbeid kan gi gjenstandene nye meninger og gi ny kunnskap om en annen tid og kultur.
POST KORT ALBUM
Innenfor permene trukket i grønn tekstil lå det 120 postkort, noen var omhyggelig satt inn i kronologisk rekkefølge, to på hver side, mens andre lå hulter til bulter. Med få unntak var kortene adressert til Olava Lunde, telegrafist fra Stavanger, i perioden 1902-1913. 117 av bildene er trykte fotografier (noen er på fotopapir), et postkort er i skinn og to er tegnede illustrasjoner.
De to første bildene viser steder Olava bodde over lengre tid, Hetlandsgaten 2 i Stavanger og Steinnesvåg på Finnøy. Resten av kortene er for det meste fra korrespondanser mellom Olava og venninner. Motivene er først og fremst hentet fra byer og bygder, men det er også noen postkort med bilde av privatpersoner eller fra unionsoppløsningen.
I et album er bildene satt inn i en kontekst sammen med tekst, plassering, formgiving og bruksspor, som løstliggende bilder, samlinger og arkiv ellers ikke har. Bare det at postkortene er satt inn i et album tyder på at de har hatt en spesiell betydning for eieren. Hvert postkort rommer små bruddstykker fra levde liv. I et album blir bruddstykkene satt sammen til en større helhet. Til slutt kan vi se konturene av en hel historie.
Albumet vekket nysgjerrighet. Hvem var Olava Lunde, hvordan kom albumet til Norsk Grafisk Museum og hvem var alle fotografene og forleggerne? I det følgende vil jeg med utgangspunkt i albumet forsøke å danne et bilde av Olava Lundes historie og hvordan det kan ha vært å være yrkesaktiv kvinne i en tid med store omveltninger.
De fleste postkortene kan dateres. Ekspedisjonsdatoen kan stå på poststempelet, avsender kan ha skrevet dato for hilsenen eller fotografen kan ha tatt med årstall sammen med navn. Datoene kan altså enten vise når hilsenen var skrevet, når kortet ble sent fra by til by eller når bildet ble tatt. Mange av postkortene har også kjent fotograf og/eller forlag. Det ville derfor vært mulig å dykke inn i postkortfotografenes og forlagenes historier. I denne omgang har jeg valgt å ikke følge dette sporet videre, men her venter det flere forskningsoppgaver.
Julehilsen til Olava i 1902. Bildet er av Breiavatnet i Stavanger sett mot øst. Utgitt av Photo-Hall/Jan Greve, antageligvis samme år. Eier: Museum Stavanger, Norsk grafisk museum, ST.G 02961-007
POSTKORT I NORGE
Det eldste postkortet i albumet er fra 1902. Da hadde postkortene allerede eksistert i flere år. Det første kjente postkortet med et gjengitt fotografi i Norge, nærmere bestemt Nordkapp, er fra 1887. Dette var fire år etter at myndighetene hadde godkjent privat produksjon av postkort hvor avsender kunne klistre på ferdig frankerte frimerker. Etter dette økte produksjonen og bruken av postkort sakte, men sikkert. Det var først og fremst prospektkort med motiv fra de store byene eller mest besøkte turiststedene.1 Prospektkort er et postkort med bilde av et sted eller en bygning. De tidligste kortene kjennetegnes av stedsprospekter med rom for å skrive hilsen rundt, over eller under bildet. Fra 1905 ble det tillatt med et felt for hilsen på adressesiden, og dermed kunne hele baksiden brukes til bilde.2 Utviklingen er godt synlig i postkortalbumet.
Det ble brukt en litografisk trykketeknikk3 til fremstilling av de første prospektkortene. Ved hjelp av flere trykk med forskjellige farger, kunne man få fine fargebilder. Tidlig på 1900-tallet gikk forlagene over til lystrykk.4 Farger måtte da tilføres enten med pensel eller sjablonger. På mange av disse kortene ser det ut som fargene har blitt påført mer unøyaktig. De fleste kortene forble imidlertid i svart-hvitt.
HVEM VAR OLAVA LUNDE?
Det første postkortet i albumet viser fire kvinner som smiler til fotografen fra en veranda i Hjelmelandsgata 2 i Stavanger. Olava og søsknene bodde der rundt 1910. Kan Olava og Klara være blant de avbildede? Kortet er privatprodusert, og er uten tekst på baksiden. Ukjent fotograf. Eier: Museum Stavanger, Norsk grafisk museum, ST.G 02961-001.
Olava Andrea Cathrine Lunde ble født i 1881 i Stavanger. Hun var eldst av de tre barna til skipper Ole Andreas (1845-1903, fra Hundvåg) og Anna Elisabeth Lunde (f. Johnsen, 1854-1910). I 1891 kom broren Trygve, og i 1894 kom lillesøsteren Klara.
I folketellingen fra 1900 er Olava registrert som telegraflærling med bosted hos besteforeldrene, Nikolai og Hanna Johnsen i Stavanger. På denne tiden hadde familien flyttet til Steinnesvåg på Finnøy, hvor foreldrene drev en landhandel. Olava hadde nok måttet flytte ut for å utdanne seg til telegrafist. Kortene frem til 1904 er allikevel adressert til Steinnesvåg, så hun var nok hjemme ofte. I 1903 døde faren. Tre år etter flyttet familien til Stavanger, men de fortsatte å tilbringe juletida på Steinnesvåg frem til og med 1907. I 1907 startet Olava å jobbe som telegrafist i Stavanger, etter å ha jobbet i ett år på telegrafstasjonen i Haugesund. Etter dette bodde hun sammen med søsknene sine i Hjelmelandsgate 2 i Stavanger, med unntak av muligens en periode hos besteforeldrene i 1909 og et kort opphold i Florvåg på Askøy i 1910. Kanskje hadde hun et kortere engasjement som telegrafist der? Det ser ut til at Olava aldri stiftet familie med mann og barn, og hun døde i 1945 i Stavanger.5
“Du har det vel travelt nu, da fisket er bedre nu” står det på dette postkortet til Olava fra Helga, Augusta Frisak og Edle. Det ble sendt i mars 1907. Da bodde og jobbet Olava på telegrafstasjonen i Haugesund. Vi kan se for oss at mange tilreisende i fiskesesongen gav mer arbeid for byens telegrafstasjon. Eier: Museum Stavanger, Norsk grafisk museum, ST.G 02961-048.
KJÆRE NU
Olava var tidlig i 20-årene da hun startet å samle på postkort. De første årene kom kortene fra Stavanger, men etter hvert begynte venninnene å reise rundt i landet, fra Kristiansand i sør til Trøndelag i nord. Flere av venninnene var telegrafister, og mye av venninnenes reising var knyttet til tjeneste i andre deler av landet. De forteller om engasjementer de gleder seg til å være ferdige med, eller som dessverre går mot slutten. Flere ganger ber de Olava om å hilse til kontoret.
“Vet du at Bu er konst. kasserer og jig er konst. i Bus post?”
ST.G 02961-052
I flere av kortene tiltales Olava med kallenavnene “Nu” eller “Polava”. Hilsenene tyder på en tett, humoristisk og vennskapelig tone. Flere av avsenderne bruker også forkortelser istedenfor egne navn, som “Ry”, “RO”, “B” og “An”.
“Og tak for al ærting o.s.v. i det gamle aaret. Din alt andet end kjære Sud”
ST.G 02961-052
Olava må ha vært en flittig skribent selv, og hun takkes ofte for sine brev og kort. I 1912 startet for eksempel venninnen Elisa sitt kort med: “End om jeg havde været saa flink som dig til at glæde mine medmennesker med lidt nyt”. Og det var nettopp det postkortene dreide seg om: å styrke forbindelser og vennskap, ved å formidle hva nytt som hadde skjedd i det siste, som det “deilige” været, besøk i teater, badeturer og lignende, men også om sykdom, død og hverdagslige ønsker.
Dette postkortet er laget ut av et privat bilde. Fire unge kvinner sitter ved et bord og leser, tegner, syr og hekler. Foruten avsenderen av kortet, Klara, er Tally Solberg og Ragnhild Raaholdt blant de avbildede. På bordet er det bilde av en mann, et skrin, en karaffel, børster, penner, blekk og blyanter. Klara (kanskje søsteren) konstaterer ganske enkelt at «Vi har det ikke saa fint til hverdags, som vi har det der». Ukjent fotograf, ca. 1905-1910. Eier: Museum Stavanger, Norsk grafisk museum, ST.G 02961-046.
Hele 45 av postkortene har hilsener knyttet til jul, nyttår og bursdager. Det var altså vanlig å sende en hilsen til disse anledningene, men det var også vanlig å sende hilsener uten noen bestemt tilknytning til høytid eller bursdag. Selv om det er litt flere kort fra sommeren, er det ikke et gjennomgående trekk at venninnene sendte sommerhilsener, slik man gjerne har gjort i senere tid. Olava fikk flest kort i perioden 1904-1912. Det ble nesten ikke sendt noen kort etter frembruddet av første verdenskrig.
1905 blir av kunsthistoriker Ivar Ulvestad kalt for “det betydeligste postkortåret av alle”6. Ulvestad er blant dem som har skrevet mest om postkortenes historie i Norge, med bøkene «Vennlig hilsen. Postkortenes historie i Norge» (1988) og «Norske postkort. kulturhistorie og samleobjekter» (2005). I årene rundt unionsoppløsningen ble det sendt postkort som aldri før. Også Olava Lunde sendte og mottok mange kort dette og det påfølgende året. Syv av postkortene fra 1905 og 1906 er bilder av den nye kongen eller hendelser knyttet til unionsoppløsningen. Noen av disse kortene har ingen påskrevet hilsen eller adresse. Olava må ha kjøpt dem selv, eller fått dem i brev.
Kong Haakon VII avbildet sammen med det norske flagget, riksvåpenet og teksten «NORGES KONGE». Fotografen har signert med M. & W 1905. Vi vet ikke hvem dette var. Eier: Museum Stavanger, Norsk grafiske museum, ST.G 02961-036.
Korrespondansen fra en by til en annen må ha gått fort. Postkortene kunne være fremme dagen etter at de ble skrevet. Det ser vi både på poststemplingen, og på innholdet i hilsenene. Flere ganger avtaler de ting som skal skje 1-2 dager frem i tid, som da Olava blir bedt om å kjøpe blomster i byen:
“Kjære Olava Vil du forsørge 3 by buketer til en pris af omkring kr 1;25 pr stykke. Sende hjem med (…) på onsdag saa betaler vi Johnsen for dem. Alt vel. Hjemme ver alle hilset. Hesby 22.02.09. Hendrik Vestbo skal begraves Torsdag, Magrethe kom i gaar.”
ST.G 02961-042.
Kortet ble sendt på mandag, var fremme i Stavanger på tirsdag og blomstene skulle sendes på onsdag, kanskje til begravelsen på torsdag. Olava må ha bodd hos besteforeldrene på denne tiden, mens hun jobbet på telegrafstasjonen i Stavanger.
Fra kontinentet gikk postgangen som regel over bare 2-3 dager.
EN YRKESVEI FOR KVINNER
Den første offentlige telegraflinjen i Norge åpnet i 1855, og få år etter ble de første kvinnelige telegrafistinnene ansatt. Dette var den første offentlige funksjonærstillingen kvinner kunne ha. En grunn var at kvinner ikke krevde like mye lønn som menn, men det var også et mål å åpne yrkeslivet for skikkede kvinner. Antallet kvinnelige telegrafister økte raskt. Dette var et trygt og godt ansett yrke, til tross for at telegrafistinnene ikke fikk gifte seg før i 1906, og da måtte man søke om å få fortsette dersom man ønsket å gifte seg. Det kan nok derfor ses på som typisk at Olava ikke stiftet familie.7
Moderniseringen av landet var også et motiv for postkortfotografene. Her har de nye telefonlinjene i Kristiansand blitt foreviget. Foto: Ukjent fotograf, 1905 – 1909. Eier: Museum Stavanger, Norsk grafisk museum, ST.G 02961-102.
PROSPEKTENE
Motivene er en del av kommunikasjonen mellom Olava og hennes venninner. Vi må anta at de har hatt flere muligheter i valg av motiv, som blant annet illustrerte postkort av nisser. Allikevel er det prospektkortene som er dominerende i albumet. Kan Olava ha fått andre typer postkort også, men valgt å bare sette inn prospektkortene og noen få illustrasjoner, kanskje av det hun så på som viktigst? Bildene sier noe om det de så på som viktig i sin tid, som unionsoppløsningen, Bergensutstillingen og stemmerett for kvinner. En gjennomgang av flere postkortalbum vil avdekke om det var en generell tendens at det ble sendt mest prospektkort, eller om det er spesielt for dette albumet.
Avsenderne har valgt prospekter fra de stedene de befant seg på, slik vi også velger når vi sender postkort hjem fra ferie. I og med at postkortene ble sendt hele året, og ikke bare fra ferie, dominerer motiver fra de stedene der venninnene bodde.
Vi ser av grafen over at Stavanger dominerer på de første postkortene, mens kortene fra 1908 og utover kommer fra mange flere ulike steder. Fra 1908 til 1910 er faktisk ingen kort fra Stavanger, men Bergen blir mer tilstedeværende. Bergen og Finnøy er de mest dominerende stedene i denne tidsperioden. Olava og familien flyttet fra Finnøy i 1906, men var tilbake flere ganger i 1907. Dermed var det naturlig at relasjonene med venner og familie på Finnøy ble opprettholdt gjennom postkorrespondanse i årene som fulgte. Dette var også de første årene hvor Olava, og kanskje også flere av hennes venninner, var ferdig utlærte telegrafister. Det ser dermed ut til at de har fått kortere eller lengre engasjementer andre steder i landet i årene som fulgte. Flere endte i Bergen. Etter hvert ser vi at flere har dratt på rene ferieopphold. Suldal var et populært turistmål tidlig på 1900-tallet, og fra 1911 kommer flere av kortene derfra.
Grafen over viser motivene delt inn i kategorier. Det er en overvekt av bilder som viser landskapet fra litt avstand, enten det er bygdelandskap eller bylandskap. Landemerker og kjente bygninger er også godt representert, i likhet med bygater og parker i byene. Blant prospektkortene er det få nasjonalromantiske fremstillinger av landskapet. Det er flere fremstillinger av kulturlandskap enn av natur. Bygdene er “saklig” dokumentert der de ligger mellom fjord og fjell, ryddige og folketomme. Noen fremstillingsformer går igjen, slik som vi ser på bildet under. Disse kortene har sannsynligvis blitt fremstilt med tanke på både et lokalt marked som ville kunne kjenne igjen sitt hjemsted, og en bredere målgruppe, hvor bygdene representerte norskhet.8 Kanskje Olava samlet på disse postkortene for å kunne reise og oppleve landet (og utlandet) gjennom bildene?
Øystese i Kvam kommune. Det er et kryss på taket der avsender bodde. Fotograf Torstein Lofthus, 1905-1908. Eier: Museum Stavanger, Norsk grafisk museum, ST.G 02961-074.
Ivar Ulvestad skriver i boka “Norske postkort” om avbildingen av bygdene som landskaping. Motivene er valgt ut fra forventningene om stedet, og med stedet menes gjerne offentlige bygninger, næringsområder og transportknutepunkter. Også Lisabet Risa fremhever denne formen for gjengivelse av bygde-Norge.9 Jeg vil også fremheve den motivgruppen som er vist i bildet over, hvor bygda vises fra avstand sammen med fjord og fjell, uten fokus på noen bestemte bygninger, knutepunkter eller lignende. Denne motivgruppen etterfølges av flyfotografiene noen tiår senere. Vi finner også slike oversiktskort fra byene, men her er motivene oftere tatt på gateplan, slik at veier, bygninger og landemerker blir fremtredende i bildet.
Begivenhetene rundt unionsoppløsningen er også godt representert. Postkortene var en god anledning for å la alle få se de viktige begivenhetene, og det er et godt spenn i motivene, fra portretter av kongefamilie og utenriksminister til stortingets beslutning om å gå ut av unionen 7. juni 1905. I likhet med to postkort fra avdukingen av statuen av avholdsmannen Asbjørn Kloster mangler flere av bildene fra unionsoppløsningen hilsen på baksiden. Her har gjengivelsen av hendelsene vært av interesse for Olava. Stedskortene og kortene fra viktige hendelser viser til sammen hva som har vært viktig for Olava og hennes venninner i årene frem mot første verdenskrig. Ved å studere flere slike album vil vi kunne utfylle historien om hva som har vært viktig for unge kvinner fra middelklassen.
En festkledd folkemengde er samlet ved Akershus festning for å se heisingen av det norske flagget 9. juni 1905. Gitt ut av Mittet og Co Kunstforlag. Eier: Museum Stavanger, Norsk grafisk museum, ST.G 02961-035.
POSTKORTFOTOGRAFENE OG UTGIVERNE
I mange tilfeller er navn på fotograf, oppdragsgiver og/eller utgiver skrevet på kortet, og det er overraskende mange navn. Dessverre er det ikke alltid lett å skille mellom hvem som er fotograf, utgiver og oppdragsgiver. Perioden er kjennetegnet av en kraftig økning i antallet fotografer og forlag. Ifølge Ulvestad var det en fotograf per 9000 innbyggere i 1875, mens det i 1910 var en fotograf per 3000 innbyggere.10 Postkortenes popularitet og lavere produksjonskostnader var en viktig årsak. Bak albumets norske prospektkort er det rundt 30 kjente fotografer og 20 forlag! Historiker Lisabet Risa er den som i størst grad har samlet en oversikt over postkortfotografene og forlagene i Rogaland.11 Dette har gitt et godt utgangspunkt, men her gjenstår fremdeles mye arbeid. En gjennomgang av postkortalbumene ved arkivene, bibliotekene og museene i fylket, vil gi en oversikt over omfanget av postkortproduksjonen i fylket, med navn på et stort antall fotografer og utgivere. Dette vil ikke bare være et viktig bidrag til norsk fotografihistorie, men også være et viktig hjelpemiddel for videre dokumentasjonsarbeid.
TIDSKAPSELEN
Første gang vi åpnet albumet hadde vi ingen informasjon om tidligere eier eller giver. Det viste seg at albumet var en tidskapsel. Gjennom postkortene kan vi dykke inn i historien om Olava Lunde og hennes omgangskrets i en tid preget av store omveltninger. Vi vet enda ikke hvordan albumet har kommet til Grafisk Museum, men folketellingene har gitt oss et mulig spor. I samme hus som søsknene Olava, Klara og Trygve Lunde (Hetlandsgaten 2 i Stavanger) bodde kjemigraf Alfred Arthur Lederer og stentrykker Peder Olaf Pedersen med kone. Kan det være at albumet har endt opp hos dem med tid og stunder, og at de har hatt noen forbindelse til grafisk museum?
Hvilken betydning har det om vi har en hel historie? Postkortalbumet er en kilde til kunnskap om en person og hennes venner. Dette kan være en god innfallsvinkel for å forstå hvordan livet var for unge voksne kvinner i en tid hvor Norge ble selvstendig og kvinner fikk bedre mulighet for medbestemmelse og selvstendighet i samfunnet. Albumet blir dermed en kilde til refleksjon og kritisk tenkning om det samfunnet vi lever i og skal være med å utvikle. Historier om enkeltmennesker, samfunn og natur inviterer til “refleksjon om at en annerledes verden er mulig, på godt og vondt. Evnen til å forestille seg andre virkeligheter er grunnleggende for å fremme allmenn refleksjon, forståelse og kritisk tenkning”(utdrag fra Museum Stavangers strategiplan).12
Fig. 1. Jan Greve med kameraet sitt. Sjølvportrett, truleg frå etter at han opna atelier i Stavanger i 1876. Dette er ein kopi frå 1950-åra som vart presentert i bokverket Haugesund byhistorie 1835 – 1895 (1958), s. 177. Greve var den første fastbuande fotografen i byen. Eigar: Haugalandmuseet, Haugesund.
Jan Greve (1840 – 1905) var ein av mange fotografar i Rogaland på 1800-talet men ein av dei første frå Rogaland med eige kamera. Alle som arbeider med eldre fotografi kjenner namnet, men kunnskapane våre om Greve og fotografia hans er heller små. Dette går også fram av nasjonale register på nettet over eldre fotografar og fotosamlingane deira. I så måte er Greve heller representativ. Mange interessante kartleggings- og forskingsoppgåver ventar på dette området.
Denne artikkelen presenterer Greve i ein fotografihistorisk samanheng i Rogaland og har eksempel på dei ulike bilettypane som er bevarte etter han. Greve var nemleg så mykje meir enn ein av fleire atelierfotografar i Haugesund og sidan Stavanger. Det bevarte materialet viser at han var innom dei fleste nye fotografitypar og motivgrupper som kom i andre halvparten av 1800-talet, i dei første femti åra av fotografiet si historie.
Negativarkiva etter dei «store nasjonale fotografane» på 1800-talet som Knud Knudsen (1832 – 1915) og Axel Lindahl (1841 – 1906) er bevarte. Dei har sett «dagsorden» på det fotografiske området saman med Marcus Selmer i Bergen (1819 – 1900), den første av dei. Etter dei fleste «små» fotografane på den tida finst det sjeldan bevarte negativarkiv. Positivmaterialet er ofte spreidd på fleire bevaringsinstitusjonar og i private samlingar. Då er det vanskeleg å danna seg eit fullstendig bilete av det samla verket etter desse mange mindre kjende fotografane.
Slik er det også med Jan Greve. Sonen Arent Theodor Greve (1880–1958) overtok fotobutikken i Stavanger og det som då var bevart av negativ- og positivmateriale då faren døydde i 1905. I dag finst ein del av dette ved Stavanger maritime museum (Stavanger sjøfartsmuseum), Stavanger byarkiv og Haugalandmuseet (sjå oversyn over upublisert materiale). Men det finst også fotografiske minne etter Jan Greve hos fleire etterkomarar og i fleire hundre album i heile Rogaland, både i private heimar og i museum og offentlege arkiv. Nettstaden www.digitaltmuseum.no presenterer eit lite utval av fotografia hans, like eins www.stavangerbilder.no, fotobasen til Stavanger byarkiv.
Fig. 2. Det mektige Hylsskaret må ha gjort eit uutsletteleg inntrykk på ni år gamle Jan Greve då han måtte gå gjennom her i 1849 saman med familien sin på veg til den nye heimen i Røldal i 1849. Det var ikkje rart at Greve kom tilbake til dette motivet seinare i livet, mellom anna på dette postkortet frå 1903, eit av dei første korta han produserte. Foto: Jan Greve. Eigar: Privat.
Inntrykk frå unge år i Suldal og Røldal
Foreldra til Jan Greve var teologen Jan Greve (1805 – 1883) og Mathea Birgitta f. Olsen (1807 – 1862). Begge kom frå Bergens-kanten. Faren vart personleg kapellan hos soknepresten i Skjold prestegjeld i 1834 då han var ferdig med utdanninga. Familien budde på garden Hokel ikkje langt frå prestegarden dei første ni leveåra til Greve. Det er grunn til å tru at faren søkte den nye stillinga som sokneprest då Tysvær sokn i Skjold vart utskilt som eige prestegjeld i 1848. Han hadde jo vore kapellan hos soknepresten og kjende Tysvær godt. Slik gjekk det ikkje. I staden vart han i 1849 utnemnd til ny, men konstituert sokneprest i det nye Røldal prestegjeld. At Røldal sokn i Suldal prestegjeld skulle verta eige prestegjeld, var ei prøveordning. Soknet vart ikkje formelt utskilt frå Suldal prestegjeld før 1885. Røldal hadde ikkje hatt eigen prest sidan før reformasjonen, og hadde ikkje eigen prestegard. Folk på garden Prestegård hadde stilt husvære til disposisjon for Suldals-prestane når dei kom dit nokre få gonger i året. Sidan sokneprest Greve no skulle bu permanent i Røldal, vart eit hus på garden Rabbe den nye heimen til prestefamilien. Rabbe var som me skal sjå, ingen tilfeldig gard.
– Gjennom Hylsskaret til Våge og langs «Prestvegen» mot Røldal
Det store Suldal prestegjeld vart det nye riket til Greve-familien. I sju år budde unge Jan Greve og familien hans i fjellbygda Røldal, frå han var 9 til han var 16 år. Han hadde to brør som levde opp. Den yngste vart fødd i Røldal. Begge vart teologar som faren.
I dag kan me vanskeleg førestilla oss den vesle familien med flyttelasset i båten på veg inn Hylsfjorden, til Hylen der dei tok vidare opp gjennom Hylsskaret, ned til garden Våge ved Suldalsvatnet, derifrå vidare med båt over vatnet til Nesflaten før siste etappen til fots langs den gamle «Prestvegen», eller «Byvegen» for folk i Røldal. Denne turen må ha gjort eit mektig inntrykk på den ni år gamle guten, ikkje minst det mektige Hylsskaret. Det var nok ikkje utan grunn at dei to første, kjende postkortmotiva hans frå Suldal (1903) nettopp var Hylsskaret og Våge ved Suldalsvatnet (fig. 2 og 17).
– Arven frå fjellheimen
Det var ein stor natur- og kulturforskjell mellom det meir opne fjordlandskapet i Skjold og fjellbygda Røldal. Den gamle og særeigne kyrkja i Røldal hadde i fleire hundre år vore valfartskyrkje eller «pilgrimskyrkje», og utsendingar frå den nystifta Fortidsminneforeningen hadde alt besøkt kyrkja før 1849. Åra mellom 1849 og 1856 då Jan Greve budde i Røldal, var før dei nasjonale reisefotografane si tid, men Marcus Selmer hadde etablert fotoatelier i Bergen i 1853 som den første fotografen.
Det var heller ingen stor turisttrafikk i høgfjellet så tidleg, men fjellvandrarar, gjerne britiske, kom nok innom heimen til presten når dei gjekk mellom Telemark, Hardanger og Suldal. Ferdselsåra over fjellet gjekk framom Røldal.
Dei første kunstmålarane, som Johannes Flintoe og Thomas Fearnley, kom til Vestlandsfjordane i 1820-åra. Sommaren 1824 kom Fearnley også til Suldal.1 Kanskje møtte Jan Greve kunstmålaren Johan Fredrik Eckersberg og følgjet hans i Røldal sommaren 1850 då dei var på veg vestover frå Setesdal til Suldal.2
Det er i alle fall grunn til å tru at unge Greve møtte fotograf Knud Knudsen frå Tokheim i Odda medan han budde i Røldal. Greve budde nemleg på heimegarden til Anna Nilsdotter, mor til Knudsen. Det var morbroren som dreiv garden då. Det spørst om Knudsen hadde fått første kameraet sitt så tidleg som i 1856, men det er kjent at han i alle fall var assistent hos Marcus Selmer Bergen i 1857, og at han skaffa seg stereokamera rundt 1860.3 Knudsen etablerte fotografisk firma i Bergen i 1864. Då hadde han også fått fotografisk utdanning i Tyskland.
Seinare år fotograferte Knudsen både på Rabbe og i Røldal elles. Det var eit nært samband mellom slektningane på Rabbe og Tokheim i Odda. Det var også kontakt mellom fotograf Knudsen og sokneprest Christopher Vibe. Han følgde etter Jan Greve som sokneprest i Røldal med leigd husvære hos morbroren på Rabbe. Vibe ønskte nemleg å læra den nye fotograferingskunsten av Knudsen. Han hadde sett fotografia hans og var imponert. I eit brev til Knudsen frå 1862 spør presten om fleire råd på dette området.4 I ettertid kan me spørja oss om den unge Greve også fekk oppleva Knudsen og fotointeressa hans medan han budde i Røldal.
I fotosamlinga etter Jan Greve og sonen Arent Theodor Greve ved Stavanger byarkiv finst det fleire landskapsfotografi frå Suldal og Røldal frå slutten av 1800-talet. Ein analyse av det bevarte materialet etter Greve ved byarkivet og hos andre kan gje oss verdifulle kunnskapar om kva inntrykka frå reisevegen gjennom Suldal, og åra i Røldal hadde å seia for det «fotografiske blikket» hans seinare i livet.
Fig. 3 og 4. Dette portrettet i visittkortformat er frå atelieret til Jan Greve i Haugesund og truleg frå 1870-1872. Augusta Valentinsen f. 1857, var eit av dei sju barna til skipsreiar John Valentinsen i Haugesund og tilhøyrde borgarskapet i den nye byen. Smykka hennar vitnar også om den sosiale bakgrunnen hennar, både hårkammen som truleg var av perlemor, det store perlehalskjedet, øyrepynten og kjolenåla. Eigar: Haugalandmuseet, Haugesund, MHB-F.011597.
Frå Tysvær til den nye byen Haugesund
I 1855 vart prestestillinga i Tysvær ledig. Jan Greve vart tilsett som ny sokneprest, og familien flytte frå Røldal i 1856. Den nye Tysvær prestegard vart heimen til Greve-familien til soknepresten gjekk av med pensjon i 1876. Då flytte han til Stavanger. Kanskje var det planlagt at far og son Greve begge skulle flytta dit dette året? Same året flytte broren Arent Ulrik Greve (1848 – 1902) til prestestillinga i Røldal. Han var der frå 1876 til 1884. Dermed hadde Greve-familien tilknyting til Røldal like til 1884.
Det er uvisst kva unge Jan Greve gjorde dei første åra etter at familien installerte seg i den nye prestegarden på Tysvær, eller når han fekk første kameraet sitt. Det er kjent at han flytte til Haugesund og vart handelsbetjent der hausten 1861.5 Greve er nemnd som fotograf med opphaldsstad Tysvær prestegard då det var folketeljing i 1865. Frå åra etter finst det fleire fotografi av Tysvær prestegard.6 I 1869 gifta han seg med Theodora Fredrikke Hammer (1843 – 1938) frå Bergen. Ho vart «husbestyrerinne» i prestegarden etter at mor til Greve døydde i 1862.
– Fotografane som kom med silda
Som museumsstyrar ved dåverande Karmsund folkemuseum (1945 – 1972) var Nils Henrik Tuastad langt føre si tid med innsamling av informasjon om, og kartlegging av avisannonsar etter dei første fotografane i Haugesund.7 Jan Greve vart den første kjende fastbuande fotografen i den nye byen. Den 18. mars 1864 averterte han i avisa «Karmsundposten» at han:
«… er atter begyndt at aftage Photografibilleder paa Papir (Visitkort), Glas og Voxdug efter de nyeste Moder til de billigste Priser. Bopæl hos S. Olsen. Elever modtages. J. Greve. Photograf».
Annonsen viser at Greve ikkje kan ha vore ein sjølvlærd fotograf på dette tidspunktet. At han brukte ordet «atter» fortel dessutan at han hadde hatt eit opphald i praksisen sin. Då er det kanskje korrekt som tradisjonen seier at Greve hadde fotografopplæring frå København?
Det rike vårsildfisket ved kysten medverka til at Haugesund fekk ladestadsrettar i 1854 og kjøpstadrettar i 1866. Årvisse fiskerisesongar og mange tilflyttarar førte til at fleire gjestefotografar kom dit på korte eller lengre besøk i 1860- og 1870-åra for å tena litt ekstra på portrettfotografering. Det er interessant at fleire av dei tilreisande hadde vore atelierfotografar i fiskeribyen Ålesund.8 I 1863 averterte O. Halvorsen i «Karmsundposten» at «Photografi-Portraiter aftages daglig i K. Fostenes Hus».9 Dette er den eldste, kjende fotograf-annonsen i Nord-Rogaland. Fotograf C. L. Jacobsen averterte som portrettfotograf i Haugesund i same nummer av Karmsundposten som Greve i 1864. Han tok inn på hotell i byen under vårsildfisket og var truleg fleire sesongar der. Jacobsen hadde fotofirma i Bergen i 1861 og slo seg ned som fotograf i Stavanger i 1864.10
Visittkortportrettet var på den tida eit nytt produkt som ganske raskt vart svært populært (fig. 3 – 4). For vanlege folk i Haugesund vart det langt kortare veg til fotograf enn for dei aller fleste i Rogaland, med unntak av dei som budde i Stavanger og Egersund.
Haugalandmuseet har i dag om lag 30 eldre portrettalbum. Desse dokumenterer «det eldste Haugesund». Både Greve og fleire andre fotografar er representerte i desse samlingane. Ein analyse av fotografia kan bidra til meir kunnskap om både Greve, dei andre fastbuande og om gjestefotografane som tidlege portrettfotografar i ein ny by.
Fig. 5. Greve sine stereofotografi er viktige bidrag til byhistoria i Haugesund. Dette er kanskje det eldste, bevarte stereobiletet hans. Fotografiet kan daterast til 1864, eller til andre halvår i 1863 sidan ein kjenner alderen på huset under oppføring i framgrunnen. Eigar: Haugalandmuseet, Haugesund.
Mellom sildetønner og nye hus i Haugesund
Jan Greve var likevel noko langt meir enn ein portrettfotograf. Det er grunn til å tru at han vart inspirert av tilreisande fotografar med andre ærend enn å ta portrett av folk flest i byen og tilreisande fiskarar. I dag er fotografia hans verdifull dokumentasjon av ein by som voks fram, så å seia mellom sildegarn og tønner (fig. 5). Haugesund kan nemleg fotodokumenterast like frå byen vart grunnlagd. Fotomateriale ved Haugalandmuseet viser byen frå tidleg i 1860-åra. Greve fann både motiva sine i nye gater med hus under oppføring, og mellom båtar, garn og sildetønner.
– Marcus Selmer og dei andre
Ikkje alle besøkte Haugesund som portrettfotografar i fiskesesongen. Dei hadde andre ærend. Ei blomstrande næring i den nye sildebyen skulle presenterast for heile det norske folket i 1860-åra, men ikkje som reklamefotografi for fiskeindustrien. Fiskeriindustri og reklamefotografi kom seinare. I 1860-åra skulle landskapsprospekta brukast til folkeopplysning.
Fotografi frå sildefisket ved Haugesund og av den veksande fiskeflåten i byen hadde nemleg nasjonal interesse. Derfor kom Marcus Selmer frå Bergen til Haugesund rundt 1860 og fleire gonger etterpå. Selmer opna atelieret sitt i Bergen som daguerreotypist i 1853. Rundt 1857 gjekk han over til den nye negativ-positivprosessen med glasnegativplater og papirkopiar. Han reiste omkring på Vestlandet for å fotografera landsskap, folkeliv og folkedraktbilete. Desse fotografia vart selde gjennom lokale bokhandlarar og forlag, først og fremst i Bergen, og dei første åra gjerne som stereofotografi.
Fleire av landskapsprospekta hans var oppdragsfotografi for dei nasjonale, illustrerte magasina «Skilling-Magazin», «Illustreret Nyhedsblad», «Folkevennen» og «Norsk Folkeblad». Fotografia vart trykte som xylografi eller trestikk (tresnitt) i 1860-åra og seinare. Fjellestad og Heiselberg (2016) presenterer Selmer som landskapsfotograf og xylografia med motiv frå Haugesund og området rundt, laga på grunnlag av fotografia hans.11
Det er grunn til å tru at Greve møtte Selmer personleg under første besøket hans i Haugesund, og at han ikkje bare vart kjend med han gjennom kjøp av fotografia hans.
– Stereofotografiet og nye motivtypar
Jan Greve vart ikkje bare kjend med landskapsprospektet som motivtype gjennom Selmer, men også med ein ny fotografitype.
Stereofotografering er kjent frå fotografiet sine barneår. I 1849 kom dei første kamera med to objektiv som laga tredimensjonale bilete når ein såg på dei gjennom ein stereobetraktar, eit optisk instrument som viste tredimensjonale bilete. Stereobetraktaren vart introdusert under verdsutstillinga i London i 1851. Stereobiletet var med andre ord i utgangspunktet to fotografi av same motivet som vart plassert ved sida av kvarandre på ein rektangulær fotokartong. Denne vart så plassert i ein stereobetraktar.
I løpet av kort tid vart stereobileta svært populære. Dei eldste annonsane for denne nye bilettypen frå Vestlandet er frå 1863. Dette var landskaps- og arrangerte folkelivsfotografi. Dei var også produserte med tanke på ein utanlandsk turistmarknad som var under emning, først og fremst britisk og tysk.
Greve eksperimenterte også med stereofotografering. Haugalandmuseet har 14 stereofotografi på karakteristiske kartongar i ulike fargar, dei fleste gule.12 Dei ser unekteleg heimelaga ut samanlikna med tilsvarande fotografi frå Marcus Selmer og andre meir profesjonelle fotografar. Motivgruppa til Greve er heller einsarta. Han ønskte å visa den nye byen under oppbygging og sjølve «varemerket» til byen; sildefisket frå småbåtane, garntørking og sildesalting. I første omgang ønskte Greve kanskje bare å eksperimentera med eit nytt produkt, inspirert av fotografar på gjestebesøk frå Bergen. Stereofotografia til Greve skulle truleg brukast privat av folk i Haugesund. Det er ukjent kor mange stereofotografi han produserte. Det aller eldste går tilbake til rundt 1864, dei fleste bevarte er frå 1869 – 1870 og dei tre yngste frå 1895–1896. Då var nok Greve på besøk i byen som reisefotograf. Populariteten til stereofotografiet gjekk i bølgjer. Den første toppen var i 1850- og 1860-åra. Sidan fekk stereofotografiet ein renessanse frå slutten av 1890-åra.
Eit av dei bevarte stereofotografia etter Greve merker seg ut. Det kan daterast til 18. juli 1872 og viser festpynta folk i ei like så festpynta gate i Haugesund. I ettertid kan me kanskje seia at dette stereobiletet var det første eigenlege reportasjefotografiet frå Haugesund.
Fig. 6. Jan Greve nådde langt med dette fotografiet frå den store tusenårsfesten på Gard utafor Haugesund 18. juli 1872. Denne grafiske illustrasjon med motiv frå avdukinga av Haraldsstøtta er eit tresnitt laga etter eit av fotografia hans frå denne dagen og publisert i «Illustreret Tidende» og i «Nordiske Billeder», København 1872 og 1875. Kopien er frå bokverket Haugesund byhistorie 1835 – 1895 (1958), s. 299.
– Den store tusenårsfesten 1872 og reportasjefotografiet
Det er ein glidande overgang frå landskapsprospektet til reportasjefotografiet. Marcus Selmer kom til den nye sildebyen rundt 1860 for å fotografera ein ny by med ei blomstrande næring for dei nasjonale magasina.
Reportasjefotografiet presenterer ei eingongshending og passa for dagsavisene. Men avisene kunne ikkje trykkja fotografi. Dei måtte i så fall presenterast som xylografi. Det tok tid å laga xylografi eller trestikk med utgangspunkt i eit papirfotografi. Dermed var fotografia på langt nær dagsaktuelle når dei endeleg kom på trykk i magasin eller aviser.
Den 18. juli 1872 vart tusen-års jubileet for samlinga av Noreg til eitt rike markert på Gard utafor Haugesund med avdukinga av det store monumentet Haraldshaugen. Fotograf Greve var på plass, både inne i byen og på Gard. Han selde mellom anna billettar til eit stillas han hadde fått reist ved Haraldshaugen for å få ein perfekt plass til å fotografera frå.13 Greve fotograferte også i byen denne dagen. Det er i alle fall bevart eitt stereobilete av folkelivet i Haugesund pynta til fest.14 Eit av fotografia hans frå Haraldshaugen vart sidan presentert som tresnitt i to danske publikasjonar, mellom anna i 1875 i det topografiske biletverket «Nordiske Billeder» saman med 69 andre frå heile Norden (fig. 6).
Tida rundt 1875 var likevel vanskeleg økonomisk, både for Greve og for fleire av dei andre, både fastbuande og reisefotografar. Greve og familien leigde då husvære i det store huset til Peder Amlie på Torget der det var eit gjesteatelier. Dei var fråverande då folketeljinga vart skriven i desember 1875. Då var den vesle familien heime i prestegarden i Tysvær. Tida var komen for oppbrot og flytting til Stavanger, både for presten og for sonen, fotografen Jan Greve.
Fig. 7–9. Portrett frå atelieret til Jan Greve i Ladegaardsveien, Kongsgata 28, Stavanger. Mange ungdommar frå Jæren reiste til fotograf i Stavanger, særleg etter at Jærbanen opna i 1878 og gjorde det enkelt å koma til byen. Guri Ole-Asbjønsdtr. Aanestad (1859 – 1911) frå Varhaug var ei av mange unge jenter som fotograferte seg ikkje så mange år etter at Greve opna atelieret i Stavanger. Ho etterbestilte også fotografi ei tid etter. Då hadde Greve fått ny kartongtype. Privat eige.
Fig. 10 og 11. Portrett av Ole Asbjørn Josefsen (1811 – 1885) og Grethe Johnsdtr. Ånestad (1828 – 1898). Også foreldra til Guri frå Ånestad i Varhaug våga seg til fotografen. Fotokartongen til portrettet deira viser at dette kan daterast til 1879 eller seinare sidan Greve opna filialatelier i Egersund i 1879. Grethe høyrde til dei gamle lensmannsslektene på Jæren. Drakta hennar er ikkje representativ for kvinnemoten i slutten av 1870-åra. Dette portrettet kunne med andre ord ha vore ei etterbestilling av eit langt eldre portrett. I dette tilfellet kan me slå fast at det ikkje er ny kopi av eit eldre portrett. Bakgrunnen viser nemleg at dei to er fotograferte i det nye atelieret til Greve frå 1876. Privat eige.
Til Stavanger og nytt atelier i Ladegaardsveien
Året 1876 var ei tid for oppbrot i Greve-familien. Jan Greve flytte frå Haugesund til Stavanger. Broren Arent Ulrik Greve vart sokneprest i Røldal i desember 1876 og flytte dit i april 1877. Faren, sokneprest Jan Greve, vart pensjonist og flytte frå prestegarden i Tysvær til Stavanger.
Greve etablerte seg med nytt atelier i Kongsgt. 28. Då var adressa Ladegaardsveien (Lagårdsveien). På den tida var det fleire fotografatelier i Stavanger. Dei fleste fekk ei kort levetid. Firmaet som Carl Lauritz Jacobsen etablerte i 1864 var det største og det mest stabile. Men både Greve og Jacobsen fekk konkurranse i 1878 då den tyske fotografen Carl Kørner kom til byen.
I ettertid er det ikkje vanskeleg å sjå at Jacobsen og Kørner levererte portrettfotografi med langt høgare fototeknisk kvalitet enn Greve og dei mange andre fotografane i Stavanger. Då gjer me likevel Greve urett. Han verka som atelierfotograf i tjue år, fram til 1895. Både Jacobsen og Kørner sine atelierfirma var i drift frå 1864 og 1878 og like til 1915. Dei kunne mellom anna bruka kunstig lys i ateliera sine dei seinare åra.
– Samarbeidet med Børre Mathias Norland
Jan Greve opna atelieret sitt i Stavanger då «visittkortfeberen» var på rask veg oppover. Opninga av Jærbanen i februar 1878 bidrog ikkje minst til at kundegrunnlaget vart utvida, like eins den store auken i talet på emigrantar til USA. «Alle» skulle fotografera seg før dei reiste. Fotograf Børre Mathias Norland (1855 – 1920) vart medarbeidar hos Greve då han var i Kongsgt. 28, og vart kompanjong i 1887, då dei overtok det tidlegare atelieret til fotograf Kørner i Kirkegt. 21. Kørner flytte då til nytt atelier i Kirkegt. 30. Norland hadde hatt eige atelierfirma i fleire år og var ingen nybegynnar i faget.
Den trykte informasjonen på fotokartongane fortel om forholdet mellom dei to fotografane og hjelper oss til å datera fotografia. Dei første åra i Stavanger brukte Greve namnet sitt og Stavanger på framsida av kartongen. Etter at Norland vart kompanjongen hans i Kirkegt. 21 i 1887, brukte dei firmanamnet «Greve & Co». I 1890 vart firmanamnet forandra til «Greve & Norland». Dette brukte dei til Greve gjekk ut av firmaet i 1895. Etter den tid brukte dei to eigne namn på kartongane. Norland vart verande i Kirkegt. 21 til 1914, i periodar saman med andre fotografar.
Greve engasjerte nok Norland sidan arbeidsmengda vart stor. Kanskje arbeidde Norland frå atelieret sitt i Kleven (Kleiva) før 1887. Det var praktisk å vera to. Den eine kunne vera ute i distrikta som reisefotograf, ta eksterne enkeltoppdrag eller vera på filialateliera. Det er uråd å sjå av bileta kven av dei to som var fotografen, om det til eksempel var Norland som fotograferte i atelieret og Greve som var reise- og filialfotograf.
– Dei tre filialateliera
Avisene fortel at Jan Greve opna filialatelier i Egersund i 1879.15 Mellom april og september dette året annonserte han 6 gonger i «Egersundsposten». Annonsane fortel at han overtok atelieret etter fotograf Auguste E. Figon i april 1879, og at han fotograferte i byen i avgrensa periodar fram til atelieret skulle flyttast til «Malde Exerserplass» 18. mai 1880. Fotosamlinga etter Greve ved Stavanger byarkiv viser at han også fotograferte landskap og byprospekt når han oppheldt seg i Egersund.
Madlamoen vart etablert som ekserserplass i 1871. Greve må ha hatt eit engasjement der som strekte seg over fleire år. Andre fotografar opererte også i leiren, både før og etter 1880.16 Firmaet hadde også fleire filialar på same tida. Men som i Egersund opererte dei med kortare periodar, som eit par veker om gongen i sommarhalvåret. På fotokartongar frå åra mellom 1887 og 1890 står det at firmaet hadde filial både på Sandnes og på Madla, «Greve & Co. Filial Sandnæs & Malde».
Greve og Norland opererte også litt kvar for seg. Norland hadde filial på Madlamoen frå 1891 og på Ålgård frå 1895. Han hadde mellom anna oppdrag for Ålgård Ullvarefabrikker, og var den offisielle fotografen ved 25 års jubileet til bedrifta i 1895. Tidlegare same året hadde Jan Greve gått ut av firmaet av helsegrunnar.
I dag er det nærast uråd å få oversyn over produksjonen ved filialateliera. Portrett i visittkortformat var det vanlegaste produktet, også ved filialatelieret på Madlamoen der soldatane vart fotograferte ein og ein framfor ein skjerm dekorert med eit nasjonalromantisk landskap. Fotografia finst oftast enkeltvis i private album eller i tilsvarande samlingar ved museum og arkiv.
Det same gjeld alle visittkortportretta som me ved nærare ettersyn ser er tekne ute. Fotograf Greve hadde nemleg ikkje bare provisoriske atelier under tak i Sandnes og Egersund og på Madlamoen. Han reiste tidleg rundt i distrikta som portrettfotograf i friluft.
Fig. 12. Dette er eit godt eksempel på eit atelier-eksteriør fotografi, truleg frå Greve sitt gjestebesøk i Time i 1888-1889. Guri Tollefsdtr. (f. 1825) frå Midtre Salte var gift på Laland i Klepp. Ho fotograferte seg med ei dotterdotter, truleg Johanna Enevaldsdtr. Serigstad (f. 1880). Dei to vart plasserte på eit fint, lite pynteteppe og framfor eit ullteppe på veggen. Det er ikkje lett å sjå at dette er ute og ikkje i inne i atelieret. Informasjonen på kartongen, «Jan Greve & Co». fortel oss at fotografiet er frå åra mellom 1887 og 1890. Eigar: Fotoarkivet Time folkebibliotek: 1986-04.TIM 23-007.
Fig. 13 og 14. I 1892 var Greve på Varhaug og Vigrestad som reisefotograf. Her har han rigga opp uteatelieret sitt med ullteppe på husveggen bak to enkle stolar. Dei to mennene, brørne Kjetel og Ola Siqveland frå Time, budde rett ved jernbanestasjonen på Vigrestad der den eine var stasjonsstyrar og den andre hadde krambu. Informasjonen «Greve & Norland» fortel at fotografiet er frå etter at dei to fotografane introduserte denne firmasignaturen i 1890. Tilleggsinformasjonen «Sølvmedalje Skien 1891» fortel at fotografiet er frå etter 1891. I dag veit me at Greve fotograferte i denne stasjonsbygda i 1892. Privat eige.
Reisefotografen og motiva hans
Filialateliera var resultat av at det ikkje kom nok kundar til atelieret i Stavanger til å få eit sikkert levebrød. Det var og konkurranse om kundane mellom fotografane i byen og eigenleg ikkje plass til alle dei framande som kom til Stavanger for å prøva seg som fotografar. Dei fleste slutta etter kort tid, både i 1870- og i 1880-åra.
Etter at tørrplatene kom til Stavanger i 1882, slapp fotografane å framkalla bileta frå glasplatene (negativa) rett etter fotografering. Dermed vart det enklare å reisa ut til kundane i distriktet. Negativa kunne dei framkalla når dei kom tilbake til mørkerommet i byen. Portretta fekk same type kartong som dei fotografen tok i atelieret. Det er ikkje alltid lett å sjå forskjell på dei. Sjølv om fotografia vart tekne ute, prøvde alltid fotografen så godt han kunne å skjula dette.
I dag at det er vanskeleg å slå fast kor Greve reiste. Men har ein arbeidd ei tid med eldre portrettsamlingar, ser ein likevel eit mønster. Greve må ha besøkt Hjelmeland og Årdal i åra 1886–1887, Time og Klepp i åra 1888–1889, Varhaug i 1892, og han kom som portrettfotograf til Suldal rundt 1893.17
Greve reiste ikkje frå gard til gard, men rigga til eit provisorisk «uteatelier» på ein sentral plass i bygdene (fig. 12–14). På Jæren heldt han til ikkje langt frå dei lokale jernbanestasjonane. Naturleg nok var ungdommane dei beste kundane. Dei var nysgjerrige på det nye mediet og fotograferte seg både enkeltvis og i små vennegrupper. Greve fekk konkurranse på Jæren. Etter at Rasmus P. Thu kom heim frå USA som fotograf i 1889, opererte han på same måte som Greve i fleire stasjonsbygder på Jæren. Greve måtte ty til avisannonsar for å forklara kven som var kven av dei etter at dei to «støytte saman» på Varhaug i 1892.18
Studerer me produkta deira i ettertid, kan me ikkje seia at den eine fotografen var dyktigare enn den andre. Teknisk kvalitet på «atelier eksteriør-fotografia» og komposisjon er i grunnen lik hos begge to. På eitt område var det likevel forskjell mellom dei, men denne var resultat av at Greve hadde eit velutstyrt atelier i Stavanger å støtta seg til, og av at han var kunde hos grossistfirmaet J. L. Nerlien i Oslo der han kunne kjøpa ulike typar kartongar og andre fotoartiklar. Thu måtte ordna seg heller provisorisk på dette området den første tida etter at han kom heim frå USA.
Fig. 15. Greve fotograferte både gardsbruk og småbedrifter når han reiste på Jæren og i Ryfylke. Desse leverte han i større format og på kartong. Her har han fotografert smia til Martin Vagle ved jernbanestasjonen på Bryne, truleg då han var reisefotograf i Time i 1888-1889. Firmanamnet «Jan Greve & Co» er trykt på kartongen. Eigar: Fotoarkivet Time folkebibliotek 1990.1TIM.48.003.
– Frå visittkortportrett til miljøfotografi
Både Greve og Thu leverte fotografi i større format på kartong. På dette området mangla Thu utstyr. Fotografia han leverte på kartong i 1889 og dei første åra etterpå, ser heller heimelaga ut sidan han måtte gjera dei ferdige til levering «ute i felten». Denne forskjellen viser godt på skulebileta. I 1888 og 1889 fotograferte begge elevar framfor skulehus på Jæren. Greve kunne då levera større fotografi på kvit spesialkartong med dekorborder langs kanten.
Greve leverte også gards- og familiebilete på spesialkartong. Han fotograferte både på Jæren, i Ryfylke og i barndomstraktene (Vindafjord i dag) etter at han hadde etablert seg i Stavanger. Boka «Fotografi frå Ryfylke 1880–1940» presenterer fleire av Greve sine portrett og gards- og familiebilete frå reisene i Ryfylke.19
Både Rasmus P. Thu og seinare også John Kjølvik leverte gards- og familiebilete på spesialkartong, særleg etter 1906, men då var ikkje dette nye produkt som me har lett for å tru. Det var Greve som var først ute på dette området i slutten av 1880-åra. Kjølvik og Thu førte denne tradisjonen vidare på 1900-talet.
På slutten av 1800-talet var det mest ikkje industribedrifter på landsbygda i Rogaland. Så langt me i dag kjenner bevart fotomateriale, kan me ikkje seia at Greve var aktiv på dette området. Denne motivtypen var likevel ikkje ukjend for han. Greve fotograferte til eksempel på Jørpeland Brug i Strand og småbedrifter i den nye stasjonsbygda Bryne.20 (fig. 15).
Så langt me veit i dag, var Greve den første fastbuande fotografen i Rogaland med private oppdrag og kundar i distrikta, både private og bedrifter. Men Greve var også ein annan type reisefotograf.
Fig. 16 og 17. Her er to av dei tolv landskapsprospekta til Greve som Stavanger Turistforening publiserte i 1888, i den første publikasjonen om den Nasjonale Turistrute 7. Fotografia til Greve viser ikkje store og dramatiske landskap. Den nye riksvegen gjennom Suldal gjekk framom kvernane i «Kvednahola», om lag midt i dalen. Det store anlegget med fleire kvernhus og tørkehus imponerte dei reisande. Axel Lindahl fotograferte også anlegget.
Fotografiet av den einsame garden Våge ovanom Suldalsvatnet betydde mykje for Greve personleg, men var heller smålåte som turistreklame. Det var der han og familien hans stoppa på vegen mellom Hylen, Nesflaten og Røldal i 1849. Våge var også motiv saman med Hylsskaret på dei to postkorta Greve produserte i 1903. Eigar: Statsarkivet i Stavanger, PA 135, Stavanger Turistforening.
Første turistfotografen frå Rogaland?
Det var utanlandske reisande, særleg britar og tyskarar, som tok dei aller første landskapsprospekta frå den vestnorske fjellheimen. Desse fotografia representerte noko anna enn dei første landskapsprospekta frå Haugesund og området rundt i 1860-åra. Fotografia frå fiskefeltet der vart leverte som stereokort eller til publisering i dei illustrerte nasjonale magasina i 1860-åra og framover.
Jan Greve produserte både stereofotografi og fotografi til publisering i magasina, det siste med jubileumsbiletet frå Haraldshaugen i 1872. Han tok også aktivt del i andre fasen i 1880-åra då dei nasjonale fotografane Knud Knudsen og Axel Lindahl opererte som landskapsfotografar på Vestlandet. Dei produserte landskapsprospekt i større format med motiv frå høgfjellet. Desse vart gjerne kleba inn i spesialalbum eller i andre spesialpublikasjonar for reiselivet.
– Oppdraga for Stavanger Turistforening – ein ny type landskapsprospekt
Stavanger Turistforening vart etablert i 1887 som ei reiselivsforeining. Turistruta gjennom Brattlandsdalen i Suldal opna også dette året. Landskapsfotografi spela i åra etterpå ei viktig rolle i marknadsføringa av den nye ruta. Same året vart Greve engasjert til å fotografera aktuelle prospekt i Rogaland langs denne nye nasjonale turistruta med Stavanger og Odda i Hardanger eller Dalen i Telemark som start- eller endepunkt, den Nasjonale Turistrute 7. Dette må ha vore eit prestisjeprosjekt for han.
I 1888 publiserte Stavanger Turistforening det første presentasjonsalbumet med Greve som fotograf.21 Albumet hadde 6 originalfotografi på kartong (format 13,8 x 19 cm) og finst i to versjonar med til saman 12 ulike fotografi. Dei hadde norsk, engelsk og tysk tekst. Fotografia var limte inn for hand i albumet. Dei vel 50 eksemplara vart sende til reisebyrå og dampskipsselskap i inn- og utland.
Dei første åra dominerte turistprospekta frå denne ruta. Knud Knudsen og Axel Lindahl fotograferte også i Øvre Suldal sommaren 1887 saman fleire andre frå inn- og utland. Favorittmotivet til Knudsen og Lindahl var det mektige naturlandskapet i Brattlandsdalen med fjella som hang over vegen.
Fotografia Greve leverte til turistpublikasjonen i 1887/1888 har motiv frå heile reiseruta mellom Stavanger og Brattlandsdalen. Det interessante er utvalet av fotografia hans, og om han gjorde dette sjølv. Det veit me ikkje i dag. Greve gjekk ikkje direkte i dei fotografiske fotspora til Knudsen og Lindahl, sjølv om dei tre kanskje møttest denne sommaren. Fotografia hans var meir smålåtne. Fleire av motiva ville ikkje vore aktuelle for dei andre to (fig. 17).
Seinare gav turistforeininga ut fleire illustrerte brosjyrar og småpublikasjonar frå aktuelle reise- og turistmål i fylket. Det finst ikkje oversyn over turistprospekta til Greve etter 1887, og dei fleste illustrasjonane i dei eldre publikasjonane til Stavanger Turistforening manglar fotografreferansar. Dermed er det ikkje kjent om Greve tok på seg oppdrag for turistforeininga i dei fem åra mellom 1895 og 1900 då han etablerte nytt fotofirma saman med sonen.
Frå landskapsprospekta i 1880-åra var det ein naturleg overgang til prospekt- eller postkorta med tilsvarande motiv. Greve bidrog også på dette området. Postkortet vart den siste fotografiske produkttypen han engasjerte seg i før han døydde.
Fig. 18. I 1904, året før han døydde, produserte Greve i alle fall to ganske små postkortseriar, den eine med motiv frå militærleiren på Madla, og den andre med motiv frå Sand og Suldal. Fotografia vart produserte som kolorerte lystrykk-kopiar. Greve samarbeidde med bygdefotograf Odd T. Stråbø om korta frå Sand og Suldal. Negativa finst i dag i arkivet etter Stråbø. Her er kortet frå Nesflaten, Som garden Våge, vart også Nesflaten ein stoppeplass for familien Greve under flyttereisa frå Skjold til Røldal i 1849. Nesflaten var nok også ein stad Greve hadde gode minne frå. Foto: J. Greve & O. Stråbø, Stavanger. Privat eige.
Fotoforhandlar og postkortfotograf
Jan Greve trekte seg ut av firmaet Greve & Norland frå 1. februar 1895 av omsyn til helsa. Norland dreiv firmaet vidare i Kongsgt. 21 med namnet sitt som firmanamn.
Det er ikkje grunn til å tru Greve la fotografering heilt på hylla dei første åra etterpå. Det finst nemleg atelier-eksteriør-portrett frå distriktet frå slutten av 1890-åra med signaturen hans på fotokartongen. Men når folketeljinga 1900 opplyser at Greve var produsent av mineralvatn og kjøpmann, og like eins sonen i følgje folketeljinga 1910, er ikkje dette slik å forstå at dei to vart brusfabrikantar i staden for fotografar.22
– Den første spesialbutikken for fotografi?
Stavanger Turistforening satsa dei første åra på å hjelpa fram turisttrafikken frå utlandet. I neste omgang kom turen til folk flest, eller meir presist til menn frå borgarskapen i Stavanger. Turistforeininga ønskte å gjera det lettare for desse å gå i fjellheimen, og oppmuntra også til å skaffa seg eige kamera til turbruk. Det var nær samanheng mellom Stavanger Turistforening og introduksjonen av amatørfotografiet hos medlemmane, og det var på dette området den siste satsinga til Jan Greve kom.
Tidleg på 1900-talet fekk Stavanger fleire fotobutikkar som marknadsførte amatørfotografiet. Greve var først ute, også på dette området. I året 1900, fem år etter at han gjekk ut av atelierfirmaet, opna han butikk for «Amatør-Fotografer» i Ladegaardsveien 7. Han annonserte ganske så forsiktig første gong i Stavanger Aftenblad 21. mai 1900 med at han selde fotografiske artiklar og kopierte og framkalla fotografi for folk. Dette er så langt me kan sjå, den første annonsen i Stavanger-avisene som vender seg mot amatørfotografar, ei heilt ny kundegruppe.
For Greve vart dette starten på butikken «Photo Hall», seinare «Greves fotografiske Forretning» som han presenterte i ein stor annonse i Stavanger Aftenblad 21. mai 1902. Då hadde han nettopp flytt butikken til Kongsgt. 14 og utvida vareutvalet. Greve hadde både mørkerom og forstørringsapparat til disposisjon for amatørfotografane.
Dei nye og populære postkorta vart også eit naturleg vareslag i ein spesialbutikk for fotoprodukt. Postkortfotografiet vart den siste bilettypen Greve engasjerte seg i.
– Greve og postkorta – tilbake til fjellriket frå barndommen
Dei aller første postkorta kom i 1880-åra og var produserte i utlandet. Dette var ikkje fotografiske kort, men det ein kalla kartongkort. Dei var produserte som lystrykk med små illustrasjonar, gjerne i form av handkolorerte teikningar. Dei viktigaste motiva frå Rogaland var Stavanger by med domkyrkja, Suldalsporten og andre motiv i Suldal.
I 1903 produserte Jan Greve minst to postkort med motiv frå Suldal, like eins i 1904 (fig. 02 og 18). Dette året samarbeidde han med bygdefotografen Odd T. Stråbø i Suldal om ein serie på minst 8 kort frå Sand og Suldal der Stråbø fotograferte.23 I 1904 produserte han minst to postkort med motiv frå militærleiren på Madla.24
Med desse seriane frå 1903 og 1904 var Greve tilbake til barndommens rike i Suldal og til tida som filialfotograf i Madlaleiren. Men valet av postkortmotiv frå Suldal var ikkje bare resultat av at han ville ta vare på eller dyrka barndomsminne. Desse postkortmotiva representerte også framtida for turismen som næringsveg. Som fotograf og som forretningsmann såg nok Greve dette i 1904. Han fekk likevel ikkje dra nytte av det verkeleg store frisleppet for det norskproduserte fotografiske postkortet. Då «Den internasjonale Postkortunionen» sommaren 1905 gav løyve til at heile baksida på postkorta kunne brukast til ein illustrasjon eller fotografi, gjekk livet hans mot slutten. Greve døydde 29. oktober 1905.
Arven etter Jan Greve – det allsidige, fotografiske kunstnarblikket
Denne artikkelen er ikkje resultat av ein grundig gjennomgang av alt kjent, bevart fotografisk materiale etter Jan Greve. Forfattaren har gjennom mange år kartlagt enkeltfotografi ved offentlege bevaringsinstitusjonar og i private samlingar, samlingane etter far og son Greve ved Stavanger byarkiv, men ikkje det fotografiske materialet hos etterkomarar og ved Stavanger maritime museum. Dette siste er i det vesentlege fotografi etter Arent Theodor Greve.
Så langt me kjenner det eldre fotomaterialet frå Rogaland i dag, kan me slå fast at Greve var ein pioner innan dei fleste områda av den tidlege fotografihistoria i Rogaland.
Livsreisa hans tok til på Hokel i Skjold med barndoms- og ungdomsår langs ferdavegen gjennom Suldal, i Røldal og sidan Tysvær, før dei første nærare femten yrkesaktive åra som portrett- og landskapsfotograf mellom sildetønner og nye hus i Haugesund. Fotografatelieret i seg sjølv representerte noko nytt, like eins visittkortportrett av dei første som slo seg ned i Haugesund og som bygde byen. Greve dokumenterte med andre ord framveksten av ein ny by og dei første som slo seg ned der. På dette området var han eineståande i Rogaland.
Stavanger var ikkje eit endepunkt i første omgang då Greve flytte dit i 1876. Han fekk mange år som filial- og reisefotograf i store delar av fylket. Då var han både portrettfotograf og landskapsfotograf i vid tyding av ordet.
Greve opplevde også Marcus Selmer og Knud Knudsen, dei første av dei store nasjonale fotografane. Han leverte sjølv både landskapsprospekt som stereofoto og som større prospekt til turistalbum.
Den norske postkortproduksjonen hadde ikkje kome skikkeleg i gang då Greve var aktiv fotograf, men han fekk oppleva at denne slo ut i full blom rett før han døydde hausten 1905. Også på dette området hadde han vore ein av pionerane i fylket, om sjølve produksjonen skjedde i utlandet, som for dei aller fleste produsentane på dette området.
Samarbeidet med Stavanger Turistforening og etablering av nytt firma som fotoforhandlar i Stavanger knytte også Greve til dei første amatørfotografane. Greve fekk oppleva den første forsiktige framveksten av amatørfotografiet og var med forretninga si ein viktig bidragsytar på dette nye området.
Jan Greve var eineståande med sine nærare femti år som allsidig fotograf gjennom dei første tiåra av fotografiet si historie i Rogaland. Fleire kartleggings- og forskingsoppgåver ventar på ein utfyllande analyse av den fotografiske arven hans.
Notar
1. Hoftun 1981, s. 328.
2. Hoftun 1981, s. 326 og Risa 2011, s. 94 – 95.
3. Digranes/Greve/Reiakvam 1988: s. 12 og Dreyer/Eriksen 2015, s. 82.
4. Dreyer/Eriksen 2015, s. 84.
5. Østensjø 1958, s. 176, Risa 2004, s. 150, Risa 2011, s. 61 – 65 og Ramstad 2016, s. 31 –32.
7. Tuastad (u.å.): Notat om fotografi og fotografar ved Karmsund folkemuseum. Sjå Upublisert materiale nedanom.
8. Skorgevik 1985, Risa 2004 og 2011, s. 61–65 og Ramstad 2016.
9. Ramstad 2016, s. 29-.
10. Risa 2014, s. 42 – 71.
11. Fjellestad og Heiselberg 2016, s. 8–23. I første bandet av Haugesund byhistorie (1958) presenterte og Østensjø desse xylografia. Sjå s. 27, 29, 31, 106 og 143.
12. Ramstad 2016, s. 31 – 33. Stereofotografia hans finst også på www.digitaltmuseum.no.
13. Østensjø 1958, s. 297.
14. Østensjø 1958, s. 295.
15. Abram Sørdal i Egersund har registrert fotografannonsar i lokalavisene der. Sørdal noterte 6 annonsar i «Egersundsposten» i 1879; 26. mars, 23. april, 26. april, 30. april, 16. august og 10. september 1879, og tre annonsar i 1880; 31. mars, 28. april og 15. mai 1880. Greve kunngjorde at han fotograferte ei kort tid i Egersund, «i et Lemhus i Sofie Michelsens Hus i Elvegaden» (Elvegt. 13).
16. Fotofirma C. L. Jacobsen, Stavanger. Sjå og fotografia til Arent Theodor Greve i Grevesamlinga ved Stavanger byarkiv: www.stavangerbilder.no: BySt 1984_04.
17. Eks. på portrett og gardsfotografi med signaturen «Greve & Co» frå reisene i distriktet: Risa 2011, s. 68 – 69. Heile 9 av 24 treff på søkeordet Greve i fotosamlingane til Ryfylkemuseet på www.digitaltmuseum.no, er Greve sine atelier eksteriør-portrett frå reisa hans der rundt 1893.
Aktuelle kyrkjebøker for Skjold, Røldal (Suldal) og Stavanger.
Haugalandmuseet
Tuastad, Nils Henrik (u.å.): Notat i perm merka «Haugesund» om fotografi og fotografar ved Karmsund folkemuseum.
Olsen, Kåre 1985: Notat om fotomaterialet ved Karmsund folkemuseum.
Stavanger byarkiv
Privatarkiv, PA-0492 Familien Greve: Greve, Jan / Greve, Arent Theodor.
Stavanger maritime museum
Fotosamling ST-S 1981/1: 2376. Negativ. Hovudsakleg materiale etter Arent Theodor Greve som fotoforhandlar og oppdragsfotograf i Stavanger.
Litteratur
Bråtveit, Terje og Rune Roalkvam 2012: I Suldal har eg heime. Fotografi av Odd T. Straabø. Suldal Sogelag.
Dalen, Knut og Alma 1960: Røldal bygdebok. Bergen.
Digranes, Åsne, Solveig Greve og Oddlaug Reiakvam 1988: Det norske bildet. Knud Knudsens fotografier 1864 – 1900. Grøndahl & Søn Forlag.
Dreyer, Lisbeth og Skule Eriksen 2015: Knud Knudsens album. Skald forlag, Leikanger.
Fjellestad, Marthe Tolnes og Morten Heiselberg 2016: «Fotograf Marcus Selmer – fra studio til fiskevær». I Haugalendingen 2015 – 2016. Årbok for Haugalandmuseene. Haugesund.
Heiselberg, Morten og Ola Søndenå 2007: Fotografi frå Ryfylke 1880 – 1940. Wigestrand Forlag, Stavanger.
Henriksen, Egil 1992: «Fra kuriositet til etablert håndverk. Fotografiets historie i Stavanger til 1880-årene». I Stavanger Museum Årbok 1992. Stavanger.
Henriksen, Egil 1993: «Portrett, illustrasjon og dokumentasjon. Fotografiet i Stavanger fra 1885 til 1920». I Stavanger Museum Årbok 1993. Stavanger.
Hellesøy, Dagfinn (red) 2002: Tysvær kyrkje gjennom tidene. Tysvær sokneråd.
Hjermann, Madli 2020: «Fotografiske framstillinger av sildefisket fra 1860 til i dag». I årboka Haugalendingen 1919 – 1920 med tema «Sildefiske i tusen år». Haugalandmuseet.
Hoftun, Halvard M. 1981: Suldal kultursoge. Suldal kommune. Ramstad, Mads 2016: «De første fotografene i Haugesund». I Haugalendingen 2015 – 2016. Årbok for Haugalandmuseene. Haugesund.
Risa, Lisabet 2004: «Haugesund og den lokale fotografihistoria – to 150 års jubilantar». I Årbok for Karmsund 2003 – 2004. Karmsund folkemuseum.
Risa, Lisabet 2011: Fotografihistoria sett frå Rogaland. Wigestrand Forlag, Stavanger.
Risa, Lisabet 2012: «Stavanger og fotografiet på 1800-talet». I Museum Stavanger Årbok 2012. Stavanger.
Risa, Lisabet 2014: «Fotofirmaet og familien Jacobsen i Stavanger 1864 – 1915». I Museum Stavanger Årbok 2014. Stavanger.
Denne veka kunne fleire norske aviser presentera ein sjeldan norsk fotoskatt i The Library of Congress, det amerikanske nasjonalbiblioteket. Dette biblioteket har ufatteleg store mengder bøker, kart, teikningar, fotografi og andre dokumenttypar. Biblioteket har no lagt ut om lag 5000 fotografi på nettstaden Flickr. Mellom fotografia er det mange såkalla turistprospekt frå Noreg, Danmark og Sverige frå åra ca. 1890-1900.
Turistprospekta var ein forløpar til postkorta. Postkorta kom for fullt i åra etter 1900 medan turistprospekta hadde glansperioden sin i åra 1880-1900. Dei vart selde enkeltvis som souvenirar eller monterte i album. Både dampskipsekspedisjonar og reisebyrå i inn- og utland hadde godt utval i turistprospekt frå populære reisemål.
Fleire britiske og tyske dampskipsselskap hadde eigne turistruter til dei nordiske landa i sommarsesongen. Eitt av dei var Hamburg-America Line med turistruta Nordlandfahrten. Turistskipa i denne ruta selde eigne trykte albumar med store fotografi frå denne ruta. Eitt av skipa var Victoria Luise som tok turistane til Skottland, Færøyane, Island, Spitsbergen før dei kom til Finnmark og Troms. Reisa gjekk vidare langs kysten ned til Bergen. Turistbileta som vi kan studera på nettet no, er nok resultat frå ei eller fleire slike reiser. Det er til dømes fleire fotografi frå Spitsbergen i denne presentasjonen.
Sør-Vestlandet var dessverre ikkje særleg attraktivt for dei første turistane som kom til landet vårt. Eit lite unntak her var den nasjonale Turistrute 7, Suldal – Bratlandsdalen – Røldal. Men mellom fotografia som til no er presentert på nettet, er det ingen frå denne turistruta. Frå Voss ser det ut for at reisa til denne eller desse fotografane gjekk over fjellet til Dalen i Telemark og vidare austover til Kristiania.
Dei eldste turistprospekta var produserte på albuminpapir. Fotografia som The Library of Congress presenterer, er såkalla fotokrom-trykk. Dette er ikkje vanlege fargefotografi eller handkolorerte fotografi. Bileta vart laga ved ein prosess som vi kallar fotokromtrykk eller fotolitografi. Dette var ein prosess der ein brukte litografiske steinar, ein for kvar farge. Til eitt bilete kunne ein bruka over ti ulike steinar. Resultatet vart også framifrå bra. Det er ei stor gruppe flotte fargebilete som vi kan studera på nettet.
The Library of Congress ønskjer tilbakemeldingar frå publikum med utfyllande informasjon til dei enkelte motiva utover den trykte geografiske referansen som finst nedst på dei fleste fotografia. Du kan kommentera bileta og leggja inn opplysningar om dei på nettet.
Boka Postkort frå Dalane presenterer om lag to hundre postkort frå dei fire kommunane i Dalane, Eigersund, Sokndal, Lund og Bjerkreim.
Ein stor del av korta i boka, om lag 78, er frå byen Egersund. Men Egersund stod nok også i ei særstilling før på postkortområdet. Byen var trafikk-knutepunkt for Dalane og for søre delen av Jæren, både som endestasjon for Jærbanen og med dampskipskaien der kystruta hadde fast stoppestad på turen mellom Stavanger og Oslo. Egersund var også fiskeriby før. Dermed hadde mange bruk for å senda postkort frå Egersund. Men kommunane i Dalane hadde ingen store turistattraksjonar, som Suldalsporten og Preikestolen i Ryfylke. Dermed finst det ikkje store mengder postkort frå Dalane der eitt og same motivet går igjen. Det er den gode breidden i motivvalet som utmerkar postkorta frå kommunane i Dalane. Dei fleste korta viser lokale bygdesentra og lokale bygningsmiljø. Det er også slike motiv som er interessante for oss i dag. Saman med lokale ressurspersonar i kommunane har Rolf Mong produsert ei verdifull lokalhistorie både i tekst og bilde. Boka har ei enkel og fin grafisk utforming og ein høg trykkekvalitet.
Utgjevar: Dalane Tidende 2008
Kan kjøpast frå: Dalane Tidende og hos lokale bokhandlarar.
Mong, Rolf: Hilsen fra Dalane. Gamle postkort fra Egersund, Sokndal, Lund og Bjerkreim
Suldal Sogelag har gitt ut boka Helsing frå Suldal. Postkort 1890-1960. Boka presenterer om lag 340 postkort frå heile dagens Suldal kommune. Suldal står i ei særstilling i Rogaland på dette området. Ingen andre kommunar har så mange eldre kort som Suldal. Dette har samanheng med etableringa av Turistrute 7 i 1887, vegen gjennom Suldals-dalføret mellom Røldal i Hordaland og Sand. Postkorta har solide og informative tekstar. Derfor vert boka også ei interessant og informativ lokalhistorie om Suldal. Boka har også innleiingskapitlet Fotografane og postkorta frå Suldal. Dermed vert boka også eit bidrag til fotograf- og fotografihistoria i Rogaland.
Utgjevar: Suldal sogelag 2008. Redaksjon: Rune Roalkvam (redaktør), Terje Bråtveit, Ola Lagarhus og Bjarte Skipevåg.
Kan kjøpast frå: Bokhandlarane og Rogaland Historie-og Ættesogelag.
