Fotosamlinga etter Alice Archer
Alice Archer var ei engelsk kvinne som budde rundt 30 sommarar på Sand i Ryfylke mellom 1884 og 1914. Ho, og spesielt ektemannen Walter Archer, var sterkt interesserte i laksefiske. Dei leigde heile Suldalsvassdraget og reserverte det for sporstfiske. Dei bygde seg sommarhus på Rophaug på Sand og brukte det mykje på sommarstid, til dels også til andre årstider. Archer’ane hadde mykje kontakt med bygdefolket på Sand og i Suldal, ulikt mange andre engelske som ferierte her.
Alice Lima Hay Murray Archer (1855-1936) var ein habil amatørfotograf og fotograferte mykje, både på heimebane på Rophaug og ute på bygda. Ryfylkemuseet har 7 fotoalbumar etter henne med 637 foto til saman. Ho var langtidsturist på Sand, og hennar foto kan sjåast på som «Turistens bilder». Gjennom hennar foto har vi ein omfattande dokumentasjon av bygdalivet på Sand, i Suldal og kringom fleire andre stader i Ryfylke. Bilda er fotograferte i tidsromet 1885-1914. Dei er dermed truleg det eldste vi har av omfattande dokumentasjonsfoto frå Rogaland, og mellom dei eldste større fotosamlingane som finst på nasjonalt plan frå dette tidsromet.
Familien Archer
Walter og Alice Archer gifte seg i 1878, 23 år gamle. Dei fekk seks born. Det var Edward f. 1879, Harold f. 1880, Olive f. 1882, tvillingane Ruth og Esther f. 1886 og Norman f. 1892.
Walter med fem av dei seks borna sine. Truleg er det eldstemann Edward som ikkje er til stades.
Frå venstre: Ruth, Harold, yngstemann Norman, Alice og Walter, Esther, som var tvillingsøster til
Ruth og Olive til høgre.
Rophaug
Archer-familien bygde seg hus på Rophaug på Sand i 1884-1885. Archer kjøpte huset etter lensmann Steffensen på Sand og nytta materialane i huset på Rophaug. Det var bygt i engelsk stil og var ulikt andre hus på Sand. Det var verhardt på Rophaug før der vart tilplanta med tre, og folk på Sand syntest det var galskap å byggja der.
Bildet er frå kring 1890.
kona til Normann Archer, og dottera Esther som står framfor huset. Bildet er frå 1930-talet.
huset i august 1887.
ikkje ferdig. Legg merke til tønnene i brystet på huset for samling av regnvatn frå taket.
To mann er i arbeid med framkøyring av stein til murarbeid rundt huset.
Gutane prøver seg på ski, Olive er enno tilskodar. Bildet er truleg frå 1887.
Tenarskapet
Også på turisthotella oppover i Suldal gjekk gjerne jentene som oppvarta ved borda i hardangerdrakt.
Nokon lokal bunad for Ryfylke var ikkje utvikla enno.
frå Sand ute og køyrer vatn ein sommardag i 1912-1913. Truleg er det vatning i hagen han driv med.
Han arbeidde lenge for Archer’ane, m.a. som gartnar. Foto: Miss Law.
Framme frå venstre Oletta Eikesås, ei Torkelsen med ukjent førenamn, Andreas Endresen,
Marta Torkelsen og Serina Karlsen. Bak frå venstre Torjus Fatnes, Ola Brommeland, Borghild
Mikkelsen og Elias Larsen. Foto: Miss Law.
Ho gifte seg med Ola Brommeland i 1915. Bildet er frå 1912-1913. Foto: Miss Law.
seg eit par småjenter i kvite kjolar. Tenestejentene var frå lokalsamfunnet, småjentene ser ut til
å vera av fint folk, kanskje engelske gjester.
Hageselskap på Rophaug
Dei gjekk i mørke og tjukke klede også om sommaren. Foto: Miss Law.
Dei heiter Halvor Torjussen og Ingeborg Mikkelsdotter. Han var her 82 år gammal, ho var 15 år yngre. Foto: Miss Law.
Det er nok Knut Lagarhus Sand (1853-1916) og Torjus Fatnes (1833-1919).
Dei er sessa til bords og får fint brød og bollar og saft i fine koppar. Foto: Miss Law.
Foto: Miss Law.
Dei engelske
Det var fire engelske familiar som bygde seg hus på Sand og i Suldal for å tilbringe somrane her og fiska laks. Det var Archer-familien på Rophaug, Campbell på Juvåsen, Hunter på Hiimsmoen og Sibthorp på Lindum. Desse hadde ofte besøk av engelske gjester, så det kunne frå tid til anna vera eit stort engelsk innslag i bygdasamfunnet. Archer-familien var dei som sette mest spor etter seg. Det var fordi dei var her store delar av året, dei hadde større omgang med folk på staden enn dei andre engelske, og dei var meir omgjengelege og alminnelege.
Archer, ukjend, Norman Archer, Alice Archer, ukjend, Esther Archer. Bak frå venstre Montagu
Waldo Sibthorp, som heldt til på Lindum i Suldal, ukjend, Walter E. Archer, to ukjende, Harold
Archer og Olive Archer.
og så er det Alice og Walter Archer i midten. Vi kjenner ikkje namna på kvinna til venstre og
mannen og guten til høgre.
nummer to frå venstre. Sonen Normann og kona Alice står bak han til høgre. Dei to jentene oppe
på veggen er tvillingsøstrene Ruth og Esther Archer. Dei andre kjenner vi ikkje namna på.
Esther i fanget. Alice har dottera Ruth framfor seg. Den tredje dottera, Olive, sit framme til høgre i
hardangerdrakt. Dama heilt til høgre kan vera barnepassaren, the nurse, eller «nørså» som folk på
Sand sa. Mannen til venstre med gamasjer er truleg ein engelsk gjest.
Edward Archer, Walter Archer, Olive Acher, ukjend dame, Alice Archer med sonen Harold framfor seg.
Dei to til høgre kjenner vi ikkje namna på.
tvillingjentene Ruth og Esther rundt seg. Framme på steingarden sit dei eldre borna Olive, Harold
og Edward. Dei andre personane er ukjende.
Laksefiske
Archer sitt store eksperiment gikk ut på å sette i gang eit storstilt kultiveringsarbeid i Suldalslågen. Alt blei gjort for å verna og styrka laksestammen. For første gang på hundrevis av år kunne fisken gå uforstyrra av anna enn sportsfiske med stang og snøre på heile den lange strekninga.
gjest som Archer-familien hadde besøk av i 1888. Den 5. oktober 1888 fiska han denne laksen
på 38 pund eller nesten 19 kilo.
Walter Archer leigde alle rettar til laksefiske i Lågen frå Roalkvam i øvre Suldal og like ned til
elveosen på Sand for ein periode på 40 år, frå 1884 til 1924.
Sand
Gutane er frå venstre Olav Kolbeinstveit, brørne Paal og Njaal Kolbenstvedt og så Rasmus
Rasmussen. Det er fleire folk og ymse aktivitetar lenger bak i bildet. Foto: Miss Law.
vart i 1877 frådelt som sjølveigande bruk. Før Tjelmabrua kom, betalte dei som budde her leiga
si ved å ro folk frå Haua og Skeie fritt over elva. Andre måtte betala for å bli skyssa over.
i midten mot framgrunnen og kyrkjegarden mot høgre. Det kvite huset omtrent midt på bildet er bedehuset.
til venstre. Det kvite huset i midten høyrde til Arnfinsen. Sjøhuset til høgre høyrde til handelsmann
Hylen, og det neste sjøhuset vart brukt til ishus av Kaarhus Hotell.
Her har ho høy om bord. Jekta i framgrunnen er ukjend og seg ut til å ha ved inne. Den første
høyrde til Iver Iversen på Sand, den andre kan også vera ei Iversenjekt.
Brakahaugen under Lagarhus. Tjelmane ligg til venstre for brua på andre sida av Lågen. Gardshusa
på Haua ligg ved vegen oppover til høgre og Helland i bakgrunnen til venstre. Bildet kan vera frå
kring 1895. Det er haust, kornåkrane er skorne og kornbanda står på staur.
Suldal
Den store vassrenna leier vatnet til ein kadl som driv ei sag i huset til høgre.
stå ei stund å siga før det blir bordkledd. Huset er eit typisk ryfylkehus frå den tida. ”Daniel var
ein stor, sterk kar og ein mann av den gamle skule. Han var timbremann og smed og arbeidde
ei tid plogar og ljaaar. Som yngre gjekk han mykje med byrsa og var god skyttar. Med sitt gode
minne og sjeldne forteljarlag var han ei umissande kjelda for sogur og ættargreiner.”
(Etter Albret Vasshus.)
To kvinner står med river, ein mann i skinnklede ber noko i vasselen, ungane er med. Året er 1888.
Dei har med seg sonen Tosten, som kan vera 4-5 år, og bildet må vera teke midt på 1890-talet.
Jon og Metta var husmannsfolk under Ritland. Jon var også smed, og vi ser smia hans rett bak
dei til høgre. Han skal ha vore ein meisterleg god smed, som m.a. arbeidde ljåar. Ritlandssaga
ligg rett bak smia, og lenger bak ligg kvernhus, tørkehus og sag.
Det er tuleg eitt av borna i Archer-familien som sit på kjelken. Legg merke til køyrevegen på isen innover vatnet.
I Alice Archer si dagbok kan vi lesa at bildet blei fotografert den 27. februar 1888 og framkalla fire dagar etter.
Jøsenfjorden
Jonas var handelsmann i Jøsenfjorden. Han står til venstre med hoven, kona Anna sit i midten.
Borna er frå venstre Jone, Kleng og Marta. Skinnet på veggen kan vera eit bjørneskinn.
Det blir arbeidd med ved, og det ligg eit farty utpå. Det er truleg Archer-familien sitt lystfarty.
reiser fjella seg hoggbratte på begge sider.
utover på nordsida av fjorden. Handelsstaden på Vadla ligg nede ved sjøen og gardshusa lenger bak.
Det er haust, kornåkrane er skorne og kornbanda er sette på staur til tørking.
husmannsplassen Bakkane lenger bak. Bildet er frå 1888.
1888 med den dominerande fjellformasjonen Odden bakanfor. ”Farm house at Forre 1888” har
Alice Archer skrive under bildet.
Lars og Mallin Vadla vi ser bak. Dei fem kvitkledde borna i framgrunnen er Archer-born, og
kanskje er det mor si dei sit saman med. Det er brørne Edward og Harold til venstre, tvillingane
Ruth og Esther i midten og Olive til høgre. Bildet er frå 1888.
Handelsstaden låg på austsida av Ulla, på garden Vadla sin grunn. Handelen vart starta opp i 1868,
og Jonas Førre overtok som handelsmann fem år seinare.
Gutane på bryggja er truleg Harold (til venstre) og Norman Archer. Vi ser utover på nordsida av fjorden.
Andre stader
av Suldalsvatnet og opp til Røldal. Brattlandsdalen var høgdepunktet på ”The new inland route from
Stavanger to Odde in Hardanger through the Ryfylkefiords, Sand, Suldal, Bratlandsdal and Røldal”,
ei rute som vart aktivt marknadsført av Stavanger turistforening.
I midten på andre sida av elva ser vi Hålandssaga med høge bordstablar på utsida.
ein folgeende til høgre. Denne har pannetak, medan resten av huset har store skiferheller på taket.
På løa er det torvtak.Vassrenna til høgre leier vatn til ein kadl lenger nede som dreiv slipestein og
trøskjemaskin.
Familien Archer reiste på tur hit med seglbåten.
militærfarty i ei fjordarm på Vestlandet. Året er 1914, like før utbrotet av 1. verdskrigen, då
keisaren vart kalla heim i hui og hast frå dei norske fjordane for å leia sitt land i krigen.
Krigen sette ein stoppar for tida med engelske sportsfiskarar og turistar på Sand og i Suldal.
Vi har ingen foto etter Alice Archer etter 1914.
Walter Archer kom tilbake til Sand i 1917 for å selja eigedomen Rophaug, men så fekk han slag og døydde her. Han vart gravlagd på Sand kyrkjegard, og der ligg også andre medlemmer av familien. Perioden med engelskmenn på lange sommaropphald i Ryfylke for å fiska laks og dyrka friluftsliv, tok slutt med verdenskrigen.