Forfatter: Lisabet Risa, historikar, tidlegare førstearkivar ved Statsarkivet i Stavanger

Jan Greve – pionerfotografen frå Rogaland
Fig. 1. Jan Greve med kameraet sitt. Sjølvportrett, truleg frå etter at han opna atelier i Stavanger i 1876. Dette er ein kopi frå 1950-åra som vart presentert i bokverket Haugesund byhistorie 1835 – 1895 (1958), s. 177. Greve var den første fastbuande fotografen i byen. Eigar: Haugalandmuseet, Haugesund.

Jan Greve (1840 – 1905) var ein av mange fotografar i Rogaland på 1800-talet men ein av dei første frå Rogaland med eige kamera. Alle som arbeider med eldre fotografi kjenner namnet, men kunnskapane våre om Greve og fotografia hans er heller små. Dette går også fram av nasjonale register på nettet over eldre fotografar og fotosamlingane deira. I så måte er Greve heller representativ. Mange interessante kartleggings- og forskingsoppgåver ventar på dette området.

Denne artikkelen presenterer Greve i ein fotografihistorisk samanheng i Rogaland og har eksempel på dei ulike bilettypane som er bevarte etter han. Greve var nemleg så mykje meir enn ein av fleire atelierfotografar i Haugesund og sidan Stavanger. Det bevarte materialet viser at han var innom dei fleste nye fotografitypar og motivgrupper som kom i andre halvparten av 1800-talet, i dei første femti åra av fotografiet si historie.

Negativarkiva etter dei «store nasjonale fotografane» på 1800-talet som Knud Knudsen (1832 – 1915) og Axel Lindahl (1841 – 1906) er bevarte. Dei har sett «dagsorden» på det fotografiske området saman med Marcus Selmer i Bergen (1819 – 1900), den første av dei. Etter dei fleste «små» fotografane på den tida finst det sjeldan bevarte negativarkiv. Positivmaterialet er ofte spreidd på fleire bevaringsinstitusjonar og i private samlingar. Då er det vanskeleg å danna seg eit fullstendig bilete av det samla verket etter desse mange mindre kjende fotografane.

Slik er det også med Jan Greve. Sonen Arent Theodor Greve (1880–1958) overtok fotobutikken i Stavanger og det som då var bevart av negativ- og positivmateriale då faren døydde i 1905. I dag finst ein del av dette ved Stavanger maritime museum (Stavanger sjøfartsmuseum), Stavanger byarkiv og Haugalandmuseet (sjå oversyn over upublisert materiale). Men det finst også fotografiske minne etter Jan Greve hos fleire etterkomarar og i fleire hundre album i heile Rogaland, både i private heimar og i museum og offentlege arkiv. Nettstaden www.digitaltmuseum.no presenterer eit lite utval av fotografia hans, like eins www.stavangerbilder.no, fotobasen til Stavanger byarkiv.

Fig. 2. Det mektige Hylsskaret må ha gjort eit uutsletteleg inntrykk på ni år gamle Jan Greve då han måtte gå gjennom her i 1849 saman med familien sin på veg til den nye heimen i Røldal i 1849. Det var ikkje rart at Greve kom tilbake til dette motivet seinare i livet, mellom anna på dette postkortet frå 1903, eit av dei første korta han produserte. Foto: Jan Greve. Eigar: Privat.

Inntrykk frå unge år i Suldal og Røldal

Foreldra til Jan Greve var teologen Jan Greve (1805 – 1883) og Mathea Birgitta f. Olsen (1807 – 1862). Begge kom frå Bergens-kanten. Faren vart personleg kapellan hos soknepresten i Skjold prestegjeld i 1834 då han var ferdig med utdanninga. Familien budde på garden Hokel ikkje langt frå prestegarden dei første ni leveåra til Greve. Det er grunn til å tru at faren søkte den nye stillinga som sokneprest då Tysvær sokn i Skjold vart utskilt som eige prestegjeld i 1848. Han hadde jo vore kapellan hos soknepresten og kjende Tysvær godt. Slik gjekk det ikkje. I staden vart han i 1849 utnemnd til ny, men konstituert sokneprest i det nye Røldal prestegjeld. At Røldal sokn i Suldal prestegjeld skulle verta eige prestegjeld, var ei prøveordning. Soknet vart ikkje formelt utskilt frå Suldal prestegjeld før 1885. Røldal hadde ikkje hatt eigen prest sidan før reformasjonen, og hadde ikkje eigen prestegard. Folk på garden Prestegård hadde stilt husvære til disposisjon for Suldals-prestane når dei kom dit nokre få gonger i året. Sidan sokneprest Greve no skulle bu permanent i Røldal, vart eit hus på garden Rabbe den nye heimen til prestefamilien. Rabbe var som me skal sjå, ingen tilfeldig gard.

– Gjennom Hylsskaret til Våge og langs «Prestvegen» mot Røldal

Det store Suldal prestegjeld vart det nye riket til Greve-familien. I sju år budde unge Jan Greve og familien hans i fjellbygda Røldal, frå han var 9 til han var 16 år. Han hadde to brør som levde opp. Den yngste vart fødd i Røldal. Begge vart teologar som faren.

I dag kan me vanskeleg førestilla oss den vesle familien med flyttelasset i båten på veg inn Hylsfjorden, til Hylen der dei tok vidare opp gjennom Hylsskaret, ned til garden Våge ved Suldalsvatnet, derifrå vidare med båt over vatnet til Nesflaten før siste etappen til fots langs den gamle «Prestvegen», eller «Byvegen» for folk i Røldal. Denne turen må ha gjort eit mektig inntrykk på den ni år gamle guten, ikkje minst det mektige Hylsskaret. Det var nok ikkje utan grunn at dei to første, kjende postkortmotiva hans frå Suldal (1903) nettopp var Hylsskaret og Våge ved Suldalsvatnet (fig. 2 og 17).

– Arven frå fjellheimen

Det var ein stor natur- og kulturforskjell mellom det meir opne fjordlandskapet i Skjold og fjellbygda Røldal. Den gamle og særeigne kyrkja i Røldal hadde i fleire hundre år vore valfartskyrkje eller «pilgrimskyrkje», og utsendingar frå den nystifta Fortidsminneforeningen hadde alt besøkt kyrkja før 1849. Åra mellom 1849 og 1856 då Jan Greve budde i Røldal, var før dei nasjonale reisefotografane si tid, men Marcus Selmer hadde etablert fotoatelier i Bergen i 1853 som den første fotografen.

Det var heller ingen stor turisttrafikk i høgfjellet så tidleg, men fjellvandrarar, gjerne britiske, kom nok innom heimen til presten når dei gjekk mellom Telemark, Hardanger og Suldal. Ferdselsåra over fjellet gjekk framom Røldal.

Dei første kunstmålarane, som Johannes Flintoe og Thomas Fearnley, kom til Vestlandsfjordane i 1820-åra. Sommaren 1824 kom Fearnley også til Suldal.¹ Kanskje møtte Jan Greve kunstmålaren Johan Fredrik Eckersberg og følgjet hans i Røldal sommaren 1850 då dei var på veg vestover frå Setesdal til Suldal^.2

Det er i alle fall grunn til å tru at unge Greve møtte fotograf Knud Knudsen frå Tokheim i Odda medan han budde i Røldal. Greve budde nemleg på heimegarden til Anna Nilsdotter, mor til Knudsen. Det var morbroren som dreiv garden då. Det spørst om Knudsen hadde fått første kameraet sitt så tidleg som i 1856, men det er kjent at han i alle fall var assistent hos Marcus Selmer Bergen i 1857, og at han skaffa seg stereokamera rundt 1860.³ Knudsen etablerte fotografisk firma i Bergen i 1864. Då hadde han også fått fotografisk utdanning i Tyskland.

Seinare år fotograferte Knudsen både på Rabbe og i Røldal elles. Det var eit nært samband mellom slektningane på Rabbe og Tokheim i Odda. Det var også kontakt mellom fotograf Knudsen og sokneprest Christopher Vibe. Han følgde etter Jan Greve som sokneprest i Røldal med leigd husvære hos morbroren på Rabbe. Vibe ønskte nemleg å læra den nye fotograferingskunsten av Knudsen. Han hadde sett fotografia hans og var imponert. I eit brev til Knudsen frå 1862 spør presten om fleire råd på dette området.⁴ I ettertid kan me spørja oss om den unge Greve også fekk oppleva Knudsen og fotointeressa hans medan han budde i Røldal.

I fotosamlinga etter Jan Greve og sonen Arent Theodor Greve ved Stavanger byarkiv finst det fleire landskapsfotografi frå Suldal og Røldal frå slutten av 1800-talet. Ein analyse av det bevarte materialet etter Greve ved byarkivet og hos andre kan gje oss verdifulle kunnskapar om kva inntrykka frå reisevegen gjennom Suldal, og åra i Røldal hadde å seia for det «fotografiske blikket» hans seinare i livet.
Fig. 3 og 4. Dette portrettet i visittkortformat er frå atelieret til Jan Greve i Haugesund og truleg frå 1870-1872. Augusta Valentinsen f. 1857, var eit av dei sju barna til skipsreiar John Valentinsen i Haugesund og tilhøyrde borgarskapet i den nye byen. Smykka hennar vitnar også om den sosiale bakgrunnen hennar, både hårkammen som truleg var av perlemor, det store perlehalskjedet, øyrepynten og kjolenåla. Eigar: Haugalandmuseet, Haugesund, MHB-F.011597.

Frå Tysvær til den nye byen Haugesund

I 1855 vart prestestillinga i Tysvær ledig. Jan Greve vart tilsett som ny sokneprest, og familien flytte frå Røldal i 1856. Den nye Tysvær prestegard vart heimen til Greve-familien til soknepresten gjekk av med pensjon i 1876. Då flytte han til Stavanger. Kanskje var det planlagt at far og son Greve begge skulle flytta dit dette året? Same året flytte broren Arent Ulrik Greve (1848 – 1902) til prestestillinga i Røldal. Han var der frå 1876 til 1884. Dermed hadde Greve-familien tilknyting til Røldal like til 1884.

Det er uvisst kva unge Jan Greve gjorde dei første åra etter at familien installerte seg i den nye prestegarden på Tysvær, eller når han fekk første kameraet sitt. Det er kjent at han flytte til Haugesund og vart handelsbetjent der hausten 1861.⁵ Greve er nemnd som fotograf med opphaldsstad Tysvær prestegard då det var folketeljing i 1865. Frå åra etter finst det fleire fotografi av Tysvær prestegard.⁶ I 1869 gifta han seg med Theodora Fredrikke Hammer (1843 – 1938) frå Bergen. Ho vart «husbestyrerinne» i prestegarden etter at mor til Greve døydde i 1862.

– Fotografane som kom med silda

Som museumsstyrar ved dåverande Karmsund folkemuseum (1945 – 1972) var Nils Henrik Tuastad langt føre si tid med innsamling av informasjon om, og kartlegging av avisannonsar etter dei første fotografane i Haugesund.⁷ Jan Greve vart den første kjende fastbuande fotografen i den nye byen. Den 18. mars 1864 averterte han i avisa «Karmsundposten» at han:

«… er atter begyndt at aftage Photografibilleder paa Papir (Visitkort), Glas og Voxdug efter de nyeste Moder til de billigste Priser. Bopæl hos S. Olsen. Elever modtages. J. Greve. Photograf».

Annonsen viser at Greve ikkje kan ha vore ein sjølvlærd fotograf på dette tidspunktet. At han brukte ordet «atter» fortel dessutan at han hadde hatt eit opphald i praksisen sin. Då er det kanskje korrekt som tradisjonen seier at Greve hadde fotografopplæring frå København?

Det rike vårsildfisket ved kysten medverka til at Haugesund fekk ladestadsrettar i 1854 og kjøpstadrettar i 1866. Årvisse fiskerisesongar og mange tilflyttarar førte til at fleire gjestefotografar kom dit på korte eller lengre besøk i 1860- og 1870-åra for å tena litt ekstra på portrettfotografering. Det er interessant at fleire av dei tilreisande hadde vore atelierfotografar i fiskeribyen Ålesund.⁸ I 1863 averterte O. Halvorsen i «Karmsundposten» at «Photografi-Portraiter aftages daglig i K. Fostenes Hus».⁹ Dette er den eldste, kjende fotograf-annonsen i Nord-Rogaland. Fotograf C. L. Jacobsen averterte som portrettfotograf i Haugesund i same nummer av Karmsundposten som Greve i 1864. Han tok inn på hotell i byen under vårsildfisket og var truleg fleire sesongar der. Jacobsen hadde fotofirma i Bergen i 1861 og slo seg ned som fotograf i Stavanger i 1864.¹⁰
Visittkortportrettet var på den tida eit nytt produkt som ganske raskt vart svært populært (fig. 3 – 4). For vanlege folk i Haugesund vart det langt kortare veg til fotograf enn for dei aller fleste i Rogaland, med unntak av dei som budde i Stavanger og Egersund.

Haugalandmuseet har i dag om lag 30 eldre portrettalbum. Desse dokumenterer «det eldste Haugesund». Både Greve og fleire andre fotografar er representerte i desse samlingane. Ein analyse av fotografia kan bidra til meir kunnskap om både Greve, dei andre fastbuande og om gjestefotografane som tidlege portrettfotografar i ein ny by.

Fig. 5. Greve sine stereofotografi er viktige bidrag til byhistoria i Haugesund. Dette er kanskje det eldste, bevarte stereobiletet hans. Fotografiet kan daterast til 1864, eller til andre halvår i 1863 sidan ein kjenner alderen på huset under oppføring i framgrunnen. Eigar: Haugalandmuseet, Haugesund.

Mellom sildetønner og nye hus i Haugesund

Jan Greve var likevel noko langt meir enn ein portrettfotograf. Det er grunn til å tru at han vart inspirert av tilreisande fotografar med andre ærend enn å ta portrett av folk flest i byen og tilreisande fiskarar. I dag er fotografia hans verdifull dokumentasjon av ein by som voks fram, så å seia mellom sildegarn og tønner (fig. 5). Haugesund kan nemleg fotodokumenterast like frå byen vart grunnlagd. Fotomateriale ved Haugalandmuseet viser byen frå tidleg i 1860-åra. Greve fann både motiva sine i nye gater med hus under oppføring, og mellom båtar, garn og sildetønner.

– Marcus Selmer og dei andre

Ikkje alle besøkte Haugesund som portrettfotografar i fiskesesongen. Dei hadde andre ærend. Ei blomstrande næring i den nye sildebyen skulle presenterast for heile det norske folket i 1860-åra, men ikkje som reklamefotografi for fiskeindustrien. Fiskeriindustri og reklamefotografi kom seinare. I 1860-åra skulle landskapsprospekta brukast til folkeopplysning.

Fotografi frå sildefisket ved Haugesund og av den veksande fiskeflåten i byen hadde nemleg nasjonal interesse. Derfor kom Marcus Selmer frå Bergen til Haugesund rundt 1860 og fleire gonger etterpå. Selmer opna atelieret sitt i Bergen som daguerreotypist i 1853. Rundt 1857 gjekk han over til den nye negativ-positivprosessen med glasnegativplater og papirkopiar. Han reiste omkring på Vestlandet for å fotografera landsskap, folkeliv og folkedraktbilete. Desse fotografia vart selde gjennom lokale bokhandlarar og forlag, først og fremst i Bergen, og dei første åra gjerne som stereofotografi.

Fleire av landskapsprospekta hans var oppdragsfotografi for dei nasjonale, illustrerte magasina «Skilling-Magazin», «Illustreret Nyhedsblad», «Folkevennen» og «Norsk Folkeblad». Fotografia vart trykte som xylografi eller trestikk (tresnitt) i 1860-åra og seinare. Fjellestad og Heiselberg (2016) presenterer Selmer som landskapsfotograf og xylografia med motiv frå Haugesund og området rundt, laga på grunnlag av fotografia hans.¹¹

Det er grunn til å tru at Greve møtte Selmer personleg under første besøket hans i Haugesund, og at han ikkje bare vart kjend med han gjennom kjøp av fotografia hans.

– Stereofotografiet og nye motivtypar

Jan Greve vart ikkje bare kjend med landskapsprospektet som motivtype gjennom Selmer, men også med ein ny fotografitype.

Stereofotografering er kjent frå fotografiet sine barneår. I 1849 kom dei første kamera med to objektiv som laga tredimensjonale bilete når ein såg på dei gjennom ein stereobetraktar, eit optisk instrument som viste tredimensjonale bilete. Stereobetraktaren vart introdusert under verdsutstillinga i London i 1851. Stereobiletet var med andre ord i utgangspunktet to fotografi av same motivet som vart plassert ved sida av kvarandre på ein rektangulær fotokartong. Denne vart så plassert i ein stereobetraktar.

I løpet av kort tid vart stereobileta svært populære. Dei eldste annonsane for denne nye bilettypen frå Vestlandet er frå 1863. Dette var landskaps- og arrangerte folkelivsfotografi. Dei var også produserte med tanke på ein utanlandsk turistmarknad som var under emning, først og fremst britisk og tysk.

Greve eksperimenterte også med stereofotografering. Haugalandmuseet har 14 stereofotografi på karakteristiske kartongar i ulike fargar, dei fleste gule.¹² Dei ser unekteleg heimelaga ut samanlikna med tilsvarande fotografi frå Marcus Selmer og andre meir profesjonelle fotografar. Motivgruppa til Greve er heller einsarta. Han ønskte å visa den nye byen under oppbygging og sjølve «varemerket» til byen; sildefisket frå småbåtane, garntørking og sildesalting. I første omgang ønskte Greve kanskje bare å eksperimentera med eit nytt produkt, inspirert av fotografar på gjestebesøk frå Bergen. Stereofotografia til Greve skulle truleg brukast privat av folk i Haugesund. Det er ukjent kor mange stereofotografi han produserte. Det aller eldste går tilbake til rundt 1864, dei fleste bevarte er frå 1869 – 1870 og dei tre yngste frå 1895–1896. Då var nok Greve på besøk i byen som reisefotograf. Populariteten til stereofotografiet gjekk i bølgjer. Den første toppen var i 1850- og 1860-åra. Sidan fekk stereofotografiet ein renessanse frå slutten av 1890-åra.

Eit av dei bevarte stereofotografia etter Greve merker seg ut. Det kan daterast til 18. juli 1872 og viser festpynta folk i ei like så festpynta gate i Haugesund. I ettertid kan me kanskje seia at dette stereobiletet var det første eigenlege reportasjefotografiet frå Haugesund.

Fig. 6. Jan Greve nådde langt med dette fotografiet frå den store tusenårsfesten på Gard utafor Haugesund 18. juli 1872. Denne grafiske illustrasjon med motiv frå avdukinga av Haraldsstøtta er eit tresnitt laga etter eit av fotografia hans frå denne dagen og publisert i «Illustreret Tidende» og i «Nordiske Billeder», København 1872 og 1875. Kopien er frå bokverket Haugesund byhistorie 1835 – 1895 (1958), s. 299.

– Den store tusenårsfesten 1872 og reportasjefotografiet

Det er ein glidande overgang frå landskapsprospektet til reportasjefotografiet. Marcus Selmer kom til den nye sildebyen rundt 1860 for å fotografera ein ny by med ei blomstrande næring for dei nasjonale magasina.

Reportasjefotografiet presenterer ei eingongshending og passa for dagsavisene. Men avisene kunne ikkje trykkja fotografi. Dei måtte i så fall presenterast som xylografi. Det tok tid å laga xylografi eller trestikk med utgangspunkt i eit papirfotografi. Dermed var fotografia på langt nær dagsaktuelle når dei endeleg kom på trykk i magasin eller aviser.

Den 18. juli 1872 vart tusen-års jubileet for samlinga av Noreg til eitt rike markert på Gard utafor Haugesund med avdukinga av det store monumentet Haraldshaugen. Fotograf Greve var på plass, både inne i byen og på Gard. Han selde mellom anna billettar til eit stillas han hadde fått reist ved Haraldshaugen for å få ein perfekt plass til å fotografera frå.¹³ Greve fotograferte også i byen denne dagen. Det er i alle fall bevart eitt stereobilete av folkelivet i Haugesund pynta til fest.¹⁴Eit av fotografia hans frå Haraldshaugen vart sidan presentert som tresnitt i to danske publikasjonar, mellom anna i 1875 i det topografiske biletverket «Nordiske Billeder» saman med 69 andre frå heile Norden (fig. 6).

Tida rundt 1875 var likevel vanskeleg økonomisk, både for Greve og for fleire av dei andre, både fastbuande og reisefotografar. Greve og familien leigde då husvære i det store huset til Peder Amlie på Torget der det var eit gjesteatelier. Dei var fråverande då folketeljinga vart skriven i desember 1875. Då var den vesle familien heime i prestegarden i Tysvær. Tida var komen for oppbrot og flytting til Stavanger, både for presten og for sonen, fotografen Jan Greve.
Fig. 7–9. Portrett frå atelieret til Jan Greve i Ladegaardsveien, Kongsgata 28, Stavanger. Mange ungdommar frå Jæren reiste til fotograf i Stavanger, særleg etter at Jærbanen opna i 1878 og gjorde det enkelt å koma til byen. Guri Ole-Asbjønsdtr. Aanestad (1859 – 1911) frå Varhaug var ei av mange unge jenter som fotograferte seg ikkje så mange år etter at Greve opna atelieret i Stavanger. Ho etterbestilte også fotografi ei tid etter. Då hadde Greve fått ny kartongtype. Privat eige.
Fig. 10 og 11. Portrett av Ole Asbjørn Josefsen (1811 – 1885) og Grethe Johnsdtr. Ånestad (1828 – 1898). Også foreldra til Guri frå Ånestad i Varhaug våga seg til fotografen. Fotokartongen til portrettet deira viser at dette kan daterast til 1879 eller seinare sidan Greve opna filialatelier i Egersund i 1879. Grethe høyrde til dei gamle lensmannsslektene på Jæren. Drakta hennar er ikkje representativ for kvinnemoten i slutten av 1870-åra. Dette portrettet kunne med andre ord ha vore ei etterbestilling av eit langt eldre portrett. I dette tilfellet kan me slå fast at det ikkje er ny kopi av eit eldre portrett. Bakgrunnen viser nemleg at dei to er fotograferte i det nye atelieret til Greve frå 1876. Privat eige.
Til Stavanger og nytt atelier i Ladegaardsveien

Året 1876 var ei tid for oppbrot i Greve-familien. Jan Greve flytte frå Haugesund til Stavanger. Broren Arent Ulrik Greve vart sokneprest i Røldal i desember 1876 og flytte dit i april 1877. Faren, sokneprest Jan Greve, vart pensjonist og flytte frå prestegarden i Tysvær til Stavanger.

Greve etablerte seg med nytt atelier i Kongsgt. 28. Då var adressa Ladegaardsveien (Lagårdsveien). På den tida var det fleire fotografatelier i Stavanger. Dei fleste fekk ei kort levetid. Firmaet som Carl Lauritz Jacobsen etablerte i 1864 var det største og det mest stabile. Men både Greve og Jacobsen fekk konkurranse i 1878 då den tyske fotografen Carl Kørner kom til byen.

I ettertid er det ikkje vanskeleg å sjå at Jacobsen og Kørner levererte portrettfotografi med langt høgare fototeknisk kvalitet enn Greve og dei mange andre fotografane i Stavanger. Då gjer me likevel Greve urett. Han verka som atelierfotograf i tjue år, fram til 1895. Både Jacobsen og Kørner sine atelierfirma var i drift frå 1864 og 1878 og like til 1915. Dei kunne mellom anna bruka kunstig lys i ateliera sine dei seinare åra.

– Samarbeidet med Børre Mathias Norland

Jan Greve opna atelieret sitt i Stavanger då «visittkortfeberen» var på rask veg oppover. Opninga av Jærbanen i februar 1878 bidrog ikkje minst til at kundegrunnlaget vart utvida, like eins den store auken i talet på emigrantar til USA. «Alle» skulle fotografera seg før dei reiste. Fotograf Børre Mathias Norland (1855 – 1920) vart medarbeidar hos Greve då han var i Kongsgt. 28, og vart kompanjong i 1887, då dei overtok det tidlegare atelieret til fotograf Kørner i Kirkegt. 21. Kørner flytte då til nytt atelier i Kirkegt. 30. Norland hadde hatt eige atelierfirma i fleire år og var ingen nybegynnar i faget.

Den trykte informasjonen på fotokartongane fortel om forholdet mellom dei to fotografane og hjelper oss til å datera fotografia. Dei første åra i Stavanger brukte Greve namnet sitt og Stavanger på framsida av kartongen. Etter at Norland vart kompanjongen hans i Kirkegt. 21 i 1887, brukte dei firmanamnet «Greve & Co». I 1890 vart firmanamnet forandra til «Greve & Norland». Dette brukte dei til Greve gjekk ut av firmaet i 1895. Etter den tid brukte dei to eigne namn på kartongane. Norland vart verande i Kirkegt. 21 til 1914, i periodar saman med andre fotografar.

Greve engasjerte nok Norland sidan arbeidsmengda vart stor. Kanskje arbeidde Norland frå atelieret sitt i Kleven (Kleiva) før 1887. Det var praktisk å vera to. Den eine kunne vera ute i distrikta som reisefotograf, ta eksterne enkeltoppdrag eller vera på filialateliera. Det er uråd å sjå av bileta kven av dei to som var fotografen, om det til eksempel var Norland som fotograferte i atelieret og Greve som var reise- og filialfotograf.

– Dei tre filialateliera

Avisene fortel at Jan Greve opna filialatelier i Egersund i 1879.¹⁵ Mellom april og september dette året annonserte han 6 gonger i «Egersundsposten». Annonsane fortel at han overtok atelieret etter fotograf Auguste E. Figon i april 1879, og at han fotograferte i byen i avgrensa periodar fram til atelieret skulle flyttast til «Malde Exerserplass» 18. mai 1880. Fotosamlinga etter Greve ved Stavanger byarkiv viser at han også fotograferte landskap og byprospekt når han oppheldt seg i Egersund.

Madlamoen vart etablert som ekserserplass i 1871. Greve må ha hatt eit engasjement der som strekte seg over fleire år. Andre fotografar opererte også i leiren, både før og etter 1880.¹⁶ Firmaet hadde også fleire filialar på same tida. Men som i Egersund opererte dei med kortare periodar, som eit par veker om gongen i sommarhalvåret. På fotokartongar frå åra mellom 1887 og 1890 står det at firmaet hadde filial både på Sandnes og på Madla, «Greve & Co. Filial Sandnæs & Malde».

Greve og Norland opererte også litt kvar for seg. Norland hadde filial på Madlamoen frå 1891 og på Ålgård frå 1895. Han hadde mellom anna oppdrag for Ålgård Ullvarefabrikker, og var den offisielle fotografen ved 25 års jubileet til bedrifta i 1895. Tidlegare same året hadde Jan Greve gått ut av firmaet av helsegrunnar.

I dag er det nærast uråd å få oversyn over produksjonen ved filialateliera. Portrett i visittkortformat var det vanlegaste produktet, også ved filialatelieret på Madlamoen der soldatane vart fotograferte ein og ein framfor ein skjerm dekorert med eit nasjonalromantisk landskap. Fotografia finst oftast enkeltvis i private album eller i tilsvarande samlingar ved museum og arkiv.

Det same gjeld alle visittkortportretta som me ved nærare ettersyn ser er tekne ute. Fotograf Greve hadde nemleg ikkje bare provisoriske atelier under tak i Sandnes og Egersund og på Madlamoen. Han reiste tidleg rundt i distrikta som portrettfotograf i friluft.

Fig. 12. Dette er eit godt eksempel på eit atelier-eksteriør fotografi, truleg frå Greve sitt gjestebesøk i Time i 1888-1889. Guri Tollefsdtr. (f. 1825) frå Midtre Salte var gift på Laland i Klepp. Ho fotograferte seg med ei dotterdotter, truleg Johanna Enevaldsdtr. Serigstad (f. 1880). Dei to vart plasserte på eit fint, lite pynteteppe og framfor eit ullteppe på veggen. Det er ikkje lett å sjå at dette er ute og ikkje i inne i atelieret. Informasjonen på kartongen, «Jan Greve & Co». fortel oss at fotografiet er frå åra mellom 1887 og 1890. Eigar: Fotoarkivet Time folkebibliotek: 1986-04.TIM 23-007.
Fig. 13 og 14. I 1892 var Greve på Varhaug og Vigrestad som reisefotograf. Her har han rigga opp uteatelieret sitt med ullteppe på husveggen bak to enkle stolar. Dei to mennene, brørne Kjetel og Ola Siqveland frå Time, budde rett ved jernbanestasjonen på Vigrestad der den eine var stasjonsstyrar og den andre hadde krambu. Informasjonen «Greve & Norland» fortel at fotografiet er frå etter at dei to fotografane introduserte denne firmasignaturen i 1890. Tilleggsinformasjonen «Sølvmedalje Skien 1891» fortel at fotografiet er frå etter 1891. I dag veit me at Greve fotograferte i denne stasjonsbygda i 1892. Privat eige.
Reisefotografen og motiva hans

Filialateliera var resultat av at det ikkje kom nok kundar til atelieret i Stavanger til å få eit sikkert levebrød. Det var og konkurranse om kundane mellom fotografane i byen og eigenleg ikkje plass til alle dei framande som kom til Stavanger for å prøva seg som fotografar. Dei fleste slutta etter kort tid, både i 1870- og i 1880-åra.

Etter at tørrplatene kom til Stavanger i 1882, slapp fotografane å framkalla bileta frå glasplatene (negativa) rett etter fotografering. Dermed vart det enklare å reisa ut til kundane i distriktet. Negativa kunne dei framkalla når dei kom tilbake til mørkerommet i byen. Portretta fekk same type kartong som dei fotografen tok i atelieret. Det er ikkje alltid lett å sjå forskjell på dei. Sjølv om fotografia vart tekne ute, prøvde alltid fotografen så godt han kunne å skjula dette.

I dag at det er vanskeleg å slå fast kor Greve reiste. Men har ein arbeidd ei tid med eldre portrettsamlingar, ser ein likevel eit mønster. Greve må ha besøkt Hjelmeland og Årdal i åra 1886–1887, Time og Klepp i åra 1888–1889, Varhaug i 1892, og han kom som portrettfotograf til Suldal rundt 1893.¹⁷

Greve reiste ikkje frå gard til gard, men rigga til eit provisorisk «uteatelier» på ein sentral plass i bygdene (fig. 12–14). På Jæren heldt han til ikkje langt frå dei lokale jernbanestasjonane. Naturleg nok var ungdommane dei beste kundane. Dei var nysgjerrige på det nye mediet og fotograferte seg både enkeltvis og i små vennegrupper. Greve fekk konkurranse på Jæren. Etter at Rasmus P. Thu kom heim frå USA som fotograf i 1889, opererte han på same måte som Greve i fleire stasjonsbygder på Jæren. Greve måtte ty til avisannonsar for å forklara kven som var kven av dei etter at dei to «støytte saman» på Varhaug i 1892.¹⁸

Studerer me produkta deira i ettertid, kan me ikkje seia at den eine fotografen var dyktigare enn den andre. Teknisk kvalitet på «atelier eksteriør-fotografia» og komposisjon er i grunnen lik hos begge to. På eitt område var det likevel forskjell mellom dei, men denne var resultat av at Greve hadde eit velutstyrt atelier i Stavanger å støtta seg til, og av at han var kunde hos grossistfirmaet J. L. Nerlien i Oslo der han kunne kjøpa ulike typar kartongar og andre fotoartiklar. Thu måtte ordna seg heller provisorisk på dette området den første tida etter at han kom heim frå USA.

Fig. 15. Greve fotograferte både gardsbruk og småbedrifter når han reiste på Jæren og i Ryfylke. Desse leverte han i større format og på kartong. Her har han fotografert smia til Martin Vagle ved jernbanestasjonen på Bryne, truleg då han var reisefotograf i Time i 1888-1889. Firmanamnet «Jan Greve & Co» er trykt på kartongen. Eigar: Fotoarkivet Time folkebibliotek 1990.1TIM.48.003.

– Frå visittkortportrett til miljøfotografi

Både Greve og Thu leverte fotografi i større format på kartong. På dette området mangla Thu utstyr. Fotografia han leverte på kartong i 1889 og dei første åra etterpå, ser heller heimelaga ut sidan han måtte gjera dei ferdige til levering «ute i felten». Denne forskjellen viser godt på skulebileta. I 1888 og 1889 fotograferte begge elevar framfor skulehus på Jæren. Greve kunne då levera større fotografi på kvit spesialkartong med dekorborder langs kanten.

Greve leverte også gards- og familiebilete på spesialkartong. Han fotograferte både på Jæren, i Ryfylke og i barndomstraktene (Vindafjord i dag) etter at han hadde etablert seg i Stavanger. Boka «Fotografi frå Ryfylke 1880–1940» presenterer fleire av Greve sine portrett og gards- og familiebilete frå reisene i Ryfylke.¹⁹

Både Rasmus P. Thu og seinare også John Kjølvik leverte gards- og familiebilete på spesialkartong, særleg etter 1906, men då var ikkje dette nye produkt som me har lett for å tru. Det var Greve som var først ute på dette området i slutten av 1880-åra. Kjølvik og Thu førte denne tradisjonen vidare på 1900-talet.

På slutten av 1800-talet var det mest ikkje industribedrifter på landsbygda i Rogaland. Så langt me i dag kjenner bevart fotomateriale, kan me ikkje seia at Greve var aktiv på dette området. Denne motivtypen var likevel ikkje ukjend for han. Greve fotograferte til eksempel på Jørpeland Brug i Strand og småbedrifter i den nye stasjonsbygda Bryne.²⁰(fig. 15).

Så langt me veit i dag, var Greve den første fastbuande fotografen i Rogaland med private oppdrag og kundar i distrikta, både private og bedrifter. Men Greve var også ein annan type reisefotograf.

Fig. 16 og 17. Her er to av dei tolv landskapsprospekta til Greve som Stavanger Turistforening publiserte i 1888, i den første publikasjonen om den Nasjonale Turistrute 7. Fotografia til Greve viser ikkje store og dramatiske landskap. Den nye riksvegen gjennom Suldal gjekk framom kvernane i «Kvednahola», om lag midt i dalen. Det store anlegget med fleire kvernhus og tørkehus imponerte dei reisande. Axel Lindahl fotograferte også anlegget. Fotografiet av den einsame garden Våge ovanom Suldalsvatnet betydde mykje for Greve personleg, men var heller smålåte som turistreklame. Det var der han og familien hans stoppa på vegen mellom Hylen, Nesflaten og Røldal i 1849. Våge var også motiv saman med Hylsskaret på dei to postkorta Greve produserte i 1903. Eigar: Statsarkivet i Stavanger, PA 135, Stavanger Turistforening.

Første turistfotografen frå Rogaland?

Det var utanlandske reisande, særleg britar og tyskarar, som tok dei aller første landskapsprospekta frå den vestnorske fjellheimen. Desse fotografia representerte noko anna enn dei første landskapsprospekta frå Haugesund og området rundt i 1860-åra. Fotografia frå fiskefeltet der vart leverte som stereokort eller til publisering i dei illustrerte nasjonale magasina i 1860-åra og framover.

Jan Greve produserte både stereofotografi og fotografi til publisering i magasina, det siste med jubileumsbiletet frå Haraldshaugen i 1872. Han tok også aktivt del i andre fasen i 1880-åra då dei nasjonale fotografane Knud Knudsen og Axel Lindahl opererte som landskapsfotografar på Vestlandet. Dei produserte landskapsprospekt i større format med motiv frå høgfjellet. Desse vart gjerne kleba inn i spesialalbum eller i andre spesialpublikasjonar for reiselivet.

– Oppdraga for Stavanger Turistforening – ein ny type landskapsprospekt

Stavanger Turistforening vart etablert i 1887 som ei reiselivsforeining. Turistruta gjennom Brattlandsdalen i Suldal opna også dette året. Landskapsfotografi spela i åra etterpå ei viktig rolle i marknadsføringa av den nye ruta. Same året vart Greve engasjert til å fotografera aktuelle prospekt i Rogaland langs denne nye nasjonale turistruta med Stavanger og Odda i Hardanger eller Dalen i Telemark som start- eller endepunkt, den Nasjonale Turistrute 7. Dette må ha vore eit prestisjeprosjekt for han.

I 1888 publiserte Stavanger Turistforening det første presentasjonsalbumet med Greve som fotograf.²¹ Albumet hadde 6 originalfotografi på kartong (format 13,8 x 19 cm) og finst i to versjonar med til saman 12 ulike fotografi. Dei hadde norsk, engelsk og tysk tekst. Fotografia var limte inn for hand i albumet. Dei vel 50 eksemplara vart sende til reisebyrå og dampskipsselskap i inn- og utland.

Dei første åra dominerte turistprospekta frå denne ruta. Knud Knudsen og Axel Lindahl fotograferte også i Øvre Suldal sommaren 1887 saman fleire andre frå inn- og utland. Favorittmotivet til Knudsen og Lindahl var det mektige naturlandskapet i Brattlandsdalen med fjella som hang over vegen.

Fotografia Greve leverte til turistpublikasjonen i 1887/1888 har motiv frå heile reiseruta mellom Stavanger og Brattlandsdalen. Det interessante er utvalet av fotografia hans, og om han gjorde dette sjølv. Det veit me ikkje i dag. Greve gjekk ikkje direkte i dei fotografiske fotspora til Knudsen og Lindahl, sjølv om dei tre kanskje møttest denne sommaren. Fotografia hans var meir smålåtne. Fleire av motiva ville ikkje vore aktuelle for dei andre to (fig. 17).

Seinare gav turistforeininga ut fleire illustrerte brosjyrar og småpublikasjonar frå aktuelle reise- og turistmål i fylket. Det finst ikkje oversyn over turistprospekta til Greve etter 1887, og dei fleste illustrasjonane i dei eldre publikasjonane til Stavanger Turistforening manglar fotografreferansar. Dermed er det ikkje kjent om Greve tok på seg oppdrag for turistforeininga i dei fem åra mellom 1895 og 1900 då han etablerte nytt fotofirma saman med sonen.

Frå landskapsprospekta i 1880-åra var det ein naturleg overgang til prospekt- eller postkorta med tilsvarande motiv. Greve bidrog også på dette området. Postkortet vart den siste fotografiske produkttypen han engasjerte seg i før han døydde.

Fig. 18. I 1904, året før han døydde, produserte Greve i alle fall to ganske små postkortseriar, den eine med motiv frå militærleiren på Madla, og den andre med motiv frå Sand og Suldal. Fotografia vart produserte som kolorerte lystrykk-kopiar. Greve samarbeidde med bygdefotograf Odd T. Stråbø om korta frå Sand og Suldal. Negativa finst i dag i arkivet etter Stråbø. Her er kortet frå Nesflaten, Som garden Våge, vart også Nesflaten ein stoppeplass for familien Greve under flyttereisa frå Skjold til Røldal i 1849. Nesflaten var nok også ein stad Greve hadde gode minne frå. Foto: J. Greve & O. Stråbø, Stavanger. Privat eige.

Fotoforhandlar og postkortfotograf

Jan Greve trekte seg ut av firmaet Greve & Norland frå 1. februar 1895 av omsyn til helsa. Norland dreiv firmaet vidare i Kongsgt. 21 med namnet sitt som firmanamn.

Det er ikkje grunn til å tru Greve la fotografering heilt på hylla dei første åra etterpå. Det finst nemleg atelier-eksteriør-portrett frå distriktet frå slutten av 1890-åra med signaturen hans på fotokartongen. Men når folketeljinga 1900 opplyser at Greve var produsent av mineralvatn og kjøpmann, og like eins sonen i følgje folketeljinga 1910, er ikkje dette slik å forstå at dei to vart brusfabrikantar i staden for fotografar.²²

– Den første spesialbutikken for fotografi?

Stavanger Turistforening satsa dei første åra på å hjelpa fram turisttrafikken frå utlandet. I neste omgang kom turen til folk flest, eller meir presist til menn frå borgarskapen i Stavanger. Turistforeininga ønskte å gjera det lettare for desse å gå i fjellheimen, og oppmuntra også til å skaffa seg eige kamera til turbruk. Det var nær samanheng mellom Stavanger Turistforening og introduksjonen av amatørfotografiet hos medlemmane, og det var på dette området den siste satsinga til Jan Greve kom.

Tidleg på 1900-talet fekk Stavanger fleire fotobutikkar som marknadsførte amatørfotografiet. Greve var først ute, også på dette området. I året 1900, fem år etter at han gjekk ut av atelierfirmaet, opna han butikk for «Amatør-Fotografer» i Ladegaardsveien 7. Han annonserte ganske så forsiktig første gong i Stavanger Aftenblad 21. mai 1900 med at han selde fotografiske artiklar og kopierte og framkalla fotografi for folk. Dette er så langt me kan sjå, den første annonsen i Stavanger-avisene som vender seg mot amatørfotografar, ei heilt ny kundegruppe.

For Greve vart dette starten på butikken «Photo Hall», seinare «Greves fotografiske Forretning» som han presenterte i ein stor annonse i Stavanger Aftenblad 21. mai 1902. Då hadde han nettopp flytt butikken til Kongsgt. 14 og utvida vareutvalet. Greve hadde både mørkerom og forstørringsapparat til disposisjon for amatørfotografane.

Dei nye og populære postkorta vart også eit naturleg vareslag i ein spesialbutikk for fotoprodukt. Postkortfotografiet vart den siste bilettypen Greve engasjerte seg i.

– Greve og postkorta – tilbake til fjellriket frå barndommen

Dei aller første postkorta kom i 1880-åra og var produserte i utlandet. Dette var ikkje fotografiske kort, men det ein kalla kartongkort. Dei var produserte som lystrykk med små illustrasjonar, gjerne i form av handkolorerte teikningar. Dei viktigaste motiva frå Rogaland var Stavanger by med domkyrkja, Suldalsporten og andre motiv i Suldal.

I 1903 produserte Jan Greve minst to postkort med motiv frå Suldal, like eins i 1904 (fig. 02 og 18). Dette året samarbeidde han med bygdefotografen Odd T. Stråbø i Suldal om ein serie på minst 8 kort frå Sand og Suldal der Stråbø fotograferte.²³I 1904 produserte han minst to postkort med motiv frå militærleiren på Madla.²⁴

Med desse seriane frå 1903 og 1904 var Greve tilbake til barndommens rike i Suldal og til tida som filialfotograf i Madlaleiren. Men valet av postkortmotiv frå Suldal var ikkje bare resultat av at han ville ta vare på eller dyrka barndomsminne. Desse postkortmotiva representerte også framtida for turismen som næringsveg. Som fotograf og som forretningsmann såg nok Greve dette i 1904. Han fekk likevel ikkje dra nytte av det verkeleg store frisleppet for det norskproduserte fotografiske postkortet. Då «Den internasjonale Postkortunionen» sommaren 1905 gav løyve til at heile baksida på postkorta kunne brukast til ein illustrasjon eller fotografi, gjekk livet hans mot slutten. Greve døydde 29. oktober 1905.

Arven etter Jan Greve – det allsidige, fotografiske kunstnarblikket

Denne artikkelen er ikkje resultat av ein grundig gjennomgang av alt kjent, bevart fotografisk materiale etter Jan Greve. Forfattaren har gjennom mange år kartlagt enkeltfotografi ved offentlege bevaringsinstitusjonar og i private samlingar, samlingane etter far og son Greve ved Stavanger byarkiv, men ikkje det fotografiske materialet hos etterkomarar og ved Stavanger maritime museum. Dette siste er i det vesentlege fotografi etter Arent Theodor Greve.

Så langt me kjenner det eldre fotomaterialet frå Rogaland i dag, kan me slå fast at Greve var ein pioner innan dei fleste områda av den tidlege fotografihistoria i Rogaland.

Livsreisa hans tok til på Hokel i Skjold med barndoms- og ungdomsår langs ferdavegen gjennom Suldal, i Røldal og sidan Tysvær, før dei første nærare femten yrkesaktive åra som portrett- og landskapsfotograf mellom sildetønner og nye hus i Haugesund. Fotografatelieret i seg sjølv representerte noko nytt, like eins visittkortportrett av dei første som slo seg ned i Haugesund og som bygde byen. Greve dokumenterte med andre ord framveksten av ein ny by og dei første som slo seg ned der. På dette området var han eineståande i Rogaland.

Stavanger var ikkje eit endepunkt i første omgang då Greve flytte dit i 1876. Han fekk mange år som filial- og reisefotograf i store delar av fylket. Då var han både portrettfotograf og landskapsfotograf i vid tyding av ordet.

Greve opplevde også Marcus Selmer og Knud Knudsen, dei første av dei store nasjonale fotografane. Han leverte sjølv både landskapsprospekt som stereofoto og som større prospekt til turistalbum.

Den norske postkortproduksjonen hadde ikkje kome skikkeleg i gang då Greve var aktiv fotograf, men han fekk oppleva at denne slo ut i full blom rett før han døydde hausten 1905. Også på dette området hadde han vore ein av pionerane i fylket, om sjølve produksjonen skjedde i utlandet, som for dei aller fleste produsentane på dette området.

Samarbeidet med Stavanger Turistforening og etablering av nytt firma som fotoforhandlar i Stavanger knytte også Greve til dei første amatørfotografane. Greve fekk oppleva den første forsiktige framveksten av amatørfotografiet og var med forretninga si ein viktig bidragsytar på dette nye området.

Jan Greve var eineståande med sine nærare femti år som allsidig fotograf gjennom dei første tiåra av fotografiet si historie i Rogaland. Fleire kartleggings- og forskingsoppgåver ventar på ein utfyllande analyse av den fotografiske arven hans.

Notar

1. Hoftun 1981, s. 328.

2. Hoftun 1981, s. 326 og Risa 2011, s. 94 – 95.

3. Digranes/Greve/Reiakvam 1988: s. 12 og Dreyer/Eriksen 2015, s. 82.

4. Dreyer/Eriksen 2015, s. 84.

5. Østensjø 1958, s. 176, Risa 2004, s. 150, Risa 2011, s. 61 – 65 og Ramstad 2016, s. 31 –32.

6. Hellesøy 2002, s. 80 og Stavanger byarkiv: www.stavangerbilder.no. BySt 1984_04_383.

7. Tuastad (u.å.): Notat om fotografi og fotografar ved Karmsund folkemuseum. Sjå Upublisert materiale nedanom.

8. Skorgevik 1985, Risa 2004 og 2011, s. 61–65 og Ramstad 2016.

9. Ramstad 2016, s. 29-.

10. Risa 2014, s. 42 – 71.

11. Fjellestad og Heiselberg 2016, s. 8–23. I første bandet av Haugesund byhistorie (1958) presenterte og Østensjø desse xylografia. Sjå s. 27, 29, 31, 106 og 143.

12. Ramstad 2016, s. 31 – 33. Stereofotografia hans finst også på www.digitaltmuseum.no.

13. Østensjø 1958, s. 297.

14. Østensjø 1958, s. 295.

15. Abram Sørdal i Egersund har registrert fotografannonsar i lokalavisene der. Sørdal noterte 6 annonsar i «Egersundsposten» i 1879; 26. mars, 23. april, 26. april, 30. april, 16. august og 10. september 1879, og tre annonsar i 1880; 31. mars, 28. april og 15. mai 1880. Greve kunngjorde at han fotograferte ei kort tid i Egersund, «i et Lemhus i Sofie Michelsens Hus i Elvegaden» (Elvegt. 13).

16. Fotofirma C. L. Jacobsen, Stavanger. Sjå og fotografia til Arent Theodor Greve i Grevesamlinga ved Stavanger byarkiv: www.stavangerbilder.no: BySt 1984_04.

17. Eks. på portrett og gardsfotografi med signaturen «Greve & Co» frå reisene i distriktet: Risa 2011, s. 68 – 69. Heile 9 av 24 treff på søkeordet Greve i fotosamlingane til Ryfylkemuseet på www.digitaltmuseum.no, er Greve sine atelier eksteriør-portrett frå reisa hans der rundt 1893.

18. Risa 2011, s. 113.

19. Heiselberg/Søndenå 2007.

20. Sjå www.stavangerbilder.no : BySt 1984_04-386 Jørpeland Brug.

21. Risa 2011, s. 102 – 105.

22. Far og son Greve hadde truleg aksjar i brusfabrikken til Gunnar Løvik. «Fabrikken» låg i Kongsgt. 34, i nabolaget til familien Greve.

23. Roalkvam (red) 2008 har eksempel på postkorta til Greve/Stråbø frå 1903 og 1904.

24. Sjå www.stavangerbilder.no tilvekstnr. BySt2000_01_233.

Upublisert materiale

Arkivverket, Digitalarkivet.no
- Folketeljingane 1865, 1875, 1900 og 1910.
- Aktuelle kyrkjebøker for Skjold, Røldal (Suldal) og Stavanger.
Haugalandmuseet
- Tuastad, Nils Henrik (u.å.): Notat i perm merka «Haugesund» om fotografi og fotografar ved Karmsund folkemuseum.
- Olsen, Kåre 1985: Notat om fotomaterialet ved Karmsund folkemuseum.
Stavanger byarkiv
- Privatarkiv, PA-0492 Familien Greve: Greve, Jan / Greve, Arent Theodor.
Stavanger maritime museum
- Fotosamling ST-S 1981/1: 2376. Negativ. Hovudsakleg materiale etter Arent Theodor Greve som fotoforhandlar og oppdragsfotograf i Stavanger.
Litteratur

Bråtveit, Terje og Rune Roalkvam 2012: I Suldal har eg heime. Fotografi av Odd T. Straabø. Suldal Sogelag.

Dalen, Knut og Alma 1960: Røldal bygdebok. Bergen.

Digranes, Åsne, Solveig Greve og Oddlaug Reiakvam 1988: Det norske bildet. Knud Knudsens fotografier 1864 – 1900. Grøndahl & Søn Forlag.

Dreyer, Lisbeth og Skule Eriksen 2015: Knud Knudsens album. Skald forlag, Leikanger.

Fjellestad, Marthe Tolnes og Morten Heiselberg 2016: «Fotograf Marcus Selmer – fra studio til fiskevær». I Haugalendingen 2015 – 2016. Årbok for Haugalandmuseene. Haugesund.

Heiselberg, Morten og Ola Søndenå 2007: Fotografi frå Ryfylke 1880 – 1940. Wigestrand Forlag, Stavanger.

Henriksen, Egil 1992: «Fra kuriositet til etablert håndverk. Fotografiets historie i Stavanger til 1880-årene». I Stavanger Museum Årbok 1992. Stavanger.

Henriksen, Egil 1993: «Portrett, illustrasjon og dokumentasjon. Fotografiet i Stavanger fra 1885 til 1920». I Stavanger Museum Årbok 1993. Stavanger.

Hellesøy, Dagfinn (red) 2002: Tysvær kyrkje gjennom tidene. Tysvær sokneråd.

Hjermann, Madli 2020: «Fotografiske framstillinger av sildefisket fra 1860 til i dag». I årboka Haugalendingen 1919 – 1920 med tema «Sildefiske i tusen år». Haugalandmuseet.

Hoftun, Halvard M. 1981: Suldal kultursoge. Suldal kommune. Ramstad, Mads 2016: «De første fotografene i Haugesund». I Haugalendingen 2015 – 2016. Årbok for Haugalandmuseene. Haugesund.

Risa, Lisabet 2004: «Haugesund og den lokale fotografihistoria – to 150 års jubilantar». I Årbok for Karmsund 2003 – 2004. Karmsund folkemuseum.

Risa, Lisabet 2011: Fotografihistoria sett frå Rogaland. Wigestrand Forlag, Stavanger.

Risa, Lisabet 2012: «Stavanger og fotografiet på 1800-talet». I Museum Stavanger Årbok 2012. Stavanger.

Risa, Lisabet 2014: «Fotofirmaet og familien Jacobsen i Stavanger 1864 – 1915». I Museum Stavanger Årbok 2014. Stavanger.

Roalkvam, Rune (red) 2008: Helsing frå Suldal. Postkort 1890 – 1960. Suldal Sogelag.

Skorgevik, Kjell 1985: Fotografer i Ålesund i glassplatenes tid. Ålesund.

Østensjø, Reidar 1958: Haugesund 1835 – 1895. Haugesund.
31. mars 2021
Var oldemor verkeleg i Amerika?
Fallgruver ved registrering av fotografi knytt til utvandringa til Amerika

Når ein viktig person mangla i familien

Mot slutten av året 1909 kom det brev med fotografi til familien i Noreg frå Maria Hanson (1865 – 1937) i Minnesota, USA. I brevet kunne familien hennar heime på Jæren lesa at ektemannen Peter Hanson (1863 – 1909) vart sjuk og døydde i september dette året. Maria var frå Re i Time og Peter frå Gilja i tidlegare Høyland kommune. Dei emigrerte i 1880-åra, møttest i Hanley Falls, Minnesota og gifta seg i 1889. No sat Maria igjen åleine med ansvaret for farmen dei hadde kjøpt og dei åtte barna som dei fekk mellom 1890 og 1908.

Maria Hanson og familien hennar i Hanley Falls, Minnesota, 1909. Ukjend fotograf, USA. Privat eige.

I dag er brevet med denne triste bodskapen for lengst borte. Det vart truleg kasta, slik skjebnen var for dei fleste Amerikabreva. Men fotografiet er bevart. Sjølv om den skriftlege informasjonen om sjukdommen og dødsfallet ikkje finst i dag, talar fotografiet «sitt tydelege språk». Maria og barna er samla rundt eit bord med eit stort portrett av ektemannen og faren. Den lokale fotografen laga truleg først ei forstørring av eit lite portrett av Peter Hanson. Etterpå fotograferte han familien saman med portrettet. På denne måten fekk dei både eit minne om ektemannen og faren, og fotografiet kunne formidla den triste hendinga til familien heime i Noreg.

Dette biletet er ikkje manipulert. Det formidlar ein bodskap utan at noko er fotografert inn i biletet, fjerna eller flytta på. Sjølv om den som registrerer fotografiet i dag ikkje kjenner personane, forstår registrator kva dette fotografiet vil fortelja.

Var oldemor verkeleg i Amerika?

Fotografen kunne og forandra på eit bilete slik at det fekk eit nytt innhald og dermed ein annan bodskap enn den opphavlege. Han kunne til eksempel laga ein fotomontasje av to eller fleire ulike bilete. Då måtte fotografen gjerne både klippa ut delar av to eller fleire fotografi og setja dei saman til eitt nytt før avfotografering til ny negativ. Det var svært ofte nødvendig å skjula samanføyingskantar. Då måtte fotografen retusjera det nylaga biletet ved hjelp av pensel og maling før avfotografering.

Det er ikkje alltid lett å oppdaga slike manipulasjonar når fotografiet, den nye positiven, har eit lite visittkortformat (ca. 6 x 9 eller 7 x 10 cm). Mange av dei eldre atelierfotografane var uvanleg dyktige på dette området. Ofte ser me ikkje resultatet av arbeidet deira med fotografiet før dette vert skanna og blåst opp på dataskjermen.

Johanna Pedersdotter Vigrestad (1842 – 1918), ca. 1915. Foto: Pauline Wiig, Bryne. Negativ: Statsarkivet i Stavanger. Digital versjon: Fotoarkivet Hå folkebibliotek 1982/12 HÅ 57:1.

Fire generasjonar. Johanna Pedersdotter Vigrestad til høgre med dottera Johanne Margrethe i Chicago til venstre. Ho har dotterdotter si på fanget og dottera bak. Reprofoto: Austin, Chicago, USA. Negativ: Statsarkivet i Stavanger. Digital versjon: Fotoarkivet Hå folkebibliotek 1982/12 HÅ 57:30.

Dei to kvinneportretta her er talande eksempel på biletmanipulasjon. Portrettet av den eldre kvinna er frå atelieret til fotograf Pauline Wiig på Bryne og firegenerasjonsbiletet frå studioet til fotograf Austin i Chicago, USA. Kvinna på portrettet er Johanna Pedersdotter Vigrestad (1842 – 1918). Dette fotografiet stod fremst i eit familiealbum frå garden Vigrestad. På fotokartongen finst firmanamnet til Pauline Wiig. Ho var styrar for fotoatelieret til broren Henrik Wiig på Bryne frå 1904 til 1911. I 1912 etablerte ho eige firma i nye lokale på Bryne. Dermed kan portrettet av Johanna daterast til åra mellom 1912 og 1918. Samanliknar me dette med andre portrett frå Pauline Wiig, ser me tilsvarande golvteppe og dekorasjonar på fondveggen i atelieret på portrett frå åra 1915 – 1916. Portrettet av Johanna er med andre ord ikkje ein reprokopi av eit eldre fotografi. Det var dermed ikkje så vanskeleg å tidfesta biletet, og albumeigaren visste kven kvinna var.

Lenger ute i albumet (foto nr. 30) finst biletet med dei fire kvinnene i Chicago. Var gamlemor Johanna verkeleg på besøk hos dottera Johanne Margrethe og resten av familien i USA? Me kan jo lett tru dette sidan ho hadde så å seia heile familien sin der. Johanna fekk 11 barn. To av dei døydde små. Av dei ni som voks opp, reiste åtte til USA, dei aller fleste til Chicago. Berre ei av døtrene var igjen heime. To av sønene kom tilbake. Barna i USA var flinke til å senda heim flotte portrett til foreldra, særleg dei tre eldste døtrene som kom til Chicago rundt 1890. Dei fleste portretta i albumet heime på Vigrestad var frå studioet til fotograf Anton Rohde i Chicago. Dette her av dei fire kvinnegenerasjonane er frå rundt 1920 (fig. 3). Det merkte seg ut, i første omgang sidan det var frå ein annan fotograf i Chicago enn Anton Rohde.

Nærare ettersyn viste at dette fotografiet var manipulert. Johanna Pedersdotter besøkte ikkje barna sine i USA. I Chicago monterte fotograf Austin saman fotografiet sitt med portrettet til Pauline Wiig på Bryne. Dette vart gjort på ein så bra måte at det var nærast uråd å sjå dette på biletet i albumet. Om me ikkje oppdaga samanhengen til portrettet av Johanna åleine (nr. 1 i albumet), ville nok dette konstruerte firegenerasjonsbiletet ført til at også Johanna Pedersdotter kom med i listene over utvandra frå Jæren til USA.

Når fotografnamn skapar forviklingar

Det var ikkje uvanleg at folk bestilte nye kopiar av portrett frå fotografen. Det var heller ikkje uvanleg at dei som reiste til Amerika, ville overraska familien heime med nye og flotte kopiar av eldre familiebilete som dei hadde hatt med seg i reisekofferten. Som i tilfellet med oldemor ovanom (fig. 2 og 3) kan slike fotografi i «ny drakt» lett føra til feilregistrering både når det gjeld tid og stad.
Peder Gundersen og Sissel Pedersdotter Haarr på fotografi laga i Chicago av originalportretta frå rundt 1870. Reprofoto: O. G. Jacobsen, 488 Milwaukee Ave, Chicago, USA. Negativ: Statsarkivet i Stavanger. Digital versjon: Fotoarkivet Hå folkebibliotek 1982/12 HÅ 36:32 og 33.
Dei to portretta her i kabinettformat (ca. 13 x 18 cm) finst i eit album med bilete frå 1860-åra og framover til ca. 1915. Då vart det umoderne med portrett i visittkort- og kabinettformat.

Desse to portretta merkar seg ut i albumet. Den gode kvaliteten på fotografia og det enkle og tilsynelatande tidlause preget på klede og hårfrisyre til dei avfotograferte, gjer det vanskeleg å tidfesta dei. Ein tilsynelatande sikker og handfast informasjon er fotografreferansen: O. G. Jacobsen, 488 Milwaukee Ave, Chicago. Men kven var dette unge paret i Chicago på slutten av 1800-talet?

Når me registrerer eldre fotosamlingar frå eit avgrensa område, til eksempel ein gard med fleire enkeltbruk og familiar som er slektningar, er det nyttig å studera fleire album under eitt. Eigaren av albumet med dei to Chicago-portretta, kjende ikkje personane. Det gjorde heller ikkje eigaren av eit anna visittkortalbum der dei same fotografia fanst, men i visittkortformat og med ein heilt annan fotograf, nemleg Erik Jensen, Hetlandsgata i Stavanger (Jensen Hetlandsgaden Stavanger). Format og type fortalde oss at dei to portretta var frå rundt 1870 då Jensen hadde atelier i Stavanger (1869 – 1874).

Dette lærte oss at dei to fotografia frå USA var langt yngre reprofotografi enn dei to frå rundt 1870. Nokon, kanskje dei to avfotograferte, hadde tydelegvis hatt med seg eit sett av dei små originalfotografia til USA og fått laga nye kopiar av dei på eit seinare tidspunkt.

Til sist fall alle brikker på rett plass. I eit tredje album var det også eit sett av portretta, også der i visittkortformat, men temmeleg bleikna og utan fotografinformasjon på kartongen. Desse to bileta var truleg resultat av ei etterbestilling lokalt. I dette tilfellet visste albumeigaren kven personane var: Ekteparet Peder Gundersen (1842 – 1918) og Sissel Pedersdotter (1849 – 1922 ) var aldri i USA, men levde begge på heimegarden Hårr heile livet. Det var med andre ord ikkje dei som sende desse nye, og etter norsk målestokk svært så flotte fotografia heim til familien, og heller ikkje dei som hadde fotografia med heim til Noreg etter opphald i USA.

Dermed vert det feil om ein registrerer desse fotografia som tekne i Chicago, og at desse viser to personar som utvandra dit. Ekteparet frå Hårr høyrer med andre ord ikkje til i utvandrarstatistikken.

I dette tilfellet var det hell som gjorde at me kom fram til opphav og bakgrunn. Sissel og Peder fekk ti barn. Tre døydde som barn eller i ung alder. Fem av dei andre reiste til USA rundt år 1900, men dei fleste kom tilbake etter ei tid. Då må det ha vore eitt av barna deira som hadde dei to små ungdomsportretta av foreldra meg seg i reisekofferten til USA. Kanskje sende vedkomande dei to nye frå Chicago heim til familien, eller kanskje laga han dei til seg sjølv for å ha to minnebilete av foreldra i større format og av langt betre kvalitet enn dei små originalbileta frå om lag 1870.

Konklusjon

Desse eksempla på fotografi frå USA og Noreg er nokre få av svært mange som byr på problem ved registrering nå i ettertid. Mange fotografi som vart sende frå Noreg til familie i USA, eller frå USA til Noreg, kunne vera manipulerte. Svært mange fotografi som emigrantane hadde med seg, vart reprofotograferte i USA, forstørra, kopierte på moderne, glansfullt fotopapir som ikkje fanst i Noreg då, og kanskje også kolorerte for hand. Dermed fekk dei også ein ny fotografreferanse. Alt dette er det ikkje lett å oppdaga nå i ettertid.

Tanken var likevel god hos dei som fekk forandra på fotografia sine. Dei ønskte at bileta dei sende til familien skulle ha så god kvalitet som råd. Fotografia skulle gje eit så godt, og vel også eit så flatterande inntrykk som råd var av livslagnaden deira, enten dette var i USA eller i Noreg.
27. november 2020
Lengselens bilder og Verden i 3D, del 3

Stereofotografi til norske immigrantmiljø

Også norsk-amerikanske fotografar vart engasjerte i stereofotografering. Denne tredje artikkelen har eksempel på fire som leverte stereofotografi til norske immigrantmiljø, både fotografiseriar med norske landskapsmotiv, og enkeltbilete. Fleire fotografar selde også private minnebilete som stereofotografi. Motiva var då mest alltid norsk-amerikanske familiar eller norske familiar og heimane deira. Desse er likevel svært få samanlikna med dei mange hundre stereofotografia med norske landskapsprospekt. Dei private stereobileta var nok alle bestillingsbilete. Dermed viser dette at det fanst stereoskop i mange innvandrarheimar på den tida, også i Iowa der desse eksempla er henta frå.

I boka si er Sigrid Lien engasjert i dei norsk-amerikanske fotografane som historieforteljarar gjennom bileta deira. Dette temaet er ikkje minst aktuelt for stereofotografia som norske og norsk-amerikanske fotografar tok til immigrantmiljøa og til familiane deira her i Noreg. Kva slags bilete av heimlandet ville dei formidla til dei norske immigrantmiljøa, og kva slags bilete ville immigrantane senda til familie og slekt heime?

Materialet til Sigrid Lien er først og fremst henta frå Wisconsin og Minnesota. Illustrasjonane i denne artikkelen er resultat av besøk i private norsk-amerikanske miljø i Iowa og Minnesota og på aktuelle institusjonar der, som Ames Historical Society, Story City Historical Society, og på arkivet og biblioteket ved Vesterheim Norwegian-American Museum i Decorah, Iowa.

Dei fire som stereofotograferte i delar av Rogaland og tidlegare Hordaland var Rasmus P. (R. P.) Thu, Martin Morrison, Peter Andrew (P. A.) Peterson og Kristen Pederson (Christ. P.) Myklebust. Dora Storaker var fotograf i Roland, Iowa. Me kjenner ikkje bevarte stereobilete etter henne.

Peterson og Myklebust kom til Noreg etter 1900, også Dora Storaker. Alle tre var fødde i Kvinnherad kommune, truleg i Skånevik, og alle budde i småbyar nord i Iowa. Alle returnerte til USA etter å ha fotografert familiar og landskap til utflytte frå Sunnhordland, indre Ryfylke og Haugalandet. Rasmus P. Thu og Martin Morrison var jærbuar, men dei hadde også ein stor del av kundane sine i Ryfylke og Sunnhordland.

Den allsidige Rasmus P. Thu frå Klepp og Wisconsin

Rasmus P. Thu (1864 – 1946) hadde den mest omfattande og allsidige produksjonen av dei fire, men han fekk ein svært lang fotografkarriere. Thu reiste til USA første gong i 1883. Han budde då i Marseilles, Illinois, ein liten by sørvest for Chicago, der han mellom anna arbeidde på sukkerplantasjar. Målet hans var å tena nok pengar til å kjøpa kamera for å arbeida som fotograf i heimlandet.

Marseilles ligg eit godt stykkje søraust for Dave County, Wisconsin der den norsk-amerikanske fotografen Andrew Dahl (1844 – 1923) frå Valdres budde og praktiserte som reisefotograf i dei norsk-amerikanske miljøa i åra frå 1870 til 1880. Sigrid Lien har ein brei presentasjon av Andrew Dahl, også som produsent av stereofotografi. Kanskje hadde Rasmus P. Thu møtt Andrew Dahl, eller kanskje berre sett fotografia hans.

Thu returnerte til heimlandet første gong i 1889 i lag med fotografen Martin Morrison frå Iowa. Då hadde han atelierkamera, ikkje stereokamera med seg, som Morrison. Thu kom sidan til å bu mesteparten av livet i Noreg med base i Stavanger. Han oppheldt seg likevel fleire periodar i USA, først og fremst i Chicago. Stereofotografia hans med norske motiv finst i dag i andre statar også, som i Iowa.

Då Thu budde i Chicago nokre år etter 1892, kjøpte han utstyr til produksjon av stereofotografi og etablerte forretningskontakt med norskamerikanaren John Anderson, forlagsmannen og redaktøren av avisa Skandinaven i Chicago. Forlaget til John Anderson produserte Thu-stereofotografi i slutten av 1890-åra med motiv frå Stavanger og fleire stader på Sørvestlandet, og etter 1900 ein eller fleire seriar med tilsvarande motiv. Målgruppa var først og fremst den norsk-amerikanske marknaden. Stereokorta hans finst også i Noreg, både hos private og i kulturverninstitusjonar. Svært mange av dei nummererte stereofotografia hans er bevarte, men så langt me kjenner til, ikkje som heile seriar. Motiva på kjende kort er frå Vestlandet, frå Bergen og sørover.

Thu var kanskje den einaste av dei fire som samarbeidde med eit større forlag. Det finst ikkje oversyn over dei norske fotografane som selde stereobilete til John Anderson, og det er ikkje kjent om forretningsarkivet hans i Chicago er bevart. Det er ikkje unaturleg at John Anderson produserte tilsvarande seriar med motiv frå andre stader i Noreg.

Norsk-amerikanaren Rasmus P. Thu hadde ein stor stereofotoproduksjon i Noreg. Her er eksempel på to nummererte kort med motiv frå Stavanger og Bergen publiserte i serien Norske Prospekter, Byer, Grupper Etc. Forlaget til John Andersson i Chicago produserte seriar med stereobileta til Thu. Desse to var produserte for den norsk-amerikanske og den norske marknaden rundt 1898. Dei høyrde truleg til i ein større serie med motiv frå Rogaland og tidlegare Hordaland fylke. Foto: R. P. Thu, Stavanger/John Anderson Publishing Co. Chicago. Eigar: Story City Historical Society, USA.

R. P. Thu selde stereofotografi til forlaget John Anderson Publishing Co. Chicago fleire gonger. Her er eit frå Bryne. Dette er eitt av tre kjende motiv frå Time og Klepp i ein serie, truleg frå 1906. Foto: R. P. Thu, Stavanger/John Anderson Publishing Co. Chicago. Privat eige.

Martin Morrison – amerikafotografen i særklasse

Både Rasmus P. Thu og Martin Morrison (1844 – 1916) var jærbuar. Dei var fødde i Klepp og Time. Morrison kom til USA rundt 1867 og vart fotograf i Ames, Iowa rundt 1884. Han hadde og fleire oppdrag i dei to småbyane Roland og Story City, ikkje langt frå Ames. Morrison kom tre gonger til Noreg som stereofotograf, i 1885, 1889 og i åra 1892 – 1900. I tillegg hadde han ordinært studiokamera som han særleg brukte dei åra han budde fast i Time, mellom 1892 og 1900.

Det er enkelt å følgja reiseruta til Morrison i dag. Han både daterte stereofotografia, og skreiv namnet på staden han fotograferte. Dermed kan me følgja han som reisefotograf i Rogaland og i tidlegare Hordaland fylke i 1889. Dette året var det mest hektiske for han. Skal me tru informasjonen på biletkartongane, hadde han med seg minst fem hundre bestillingar eller oppdrag frå Iowa. Han var på reise mellom april og september 1889, frå Voss i nord til Egersund i sør, men var særleg aktiv i indre Ryfylke og Sunnhordland.

Morrison kom ikkje tilbake som fotograf til Iowa i 1900 etter dei 8 åra i heimekommunen Time. Han flytte til staten Alabama der han budde til han døydde i 1916. Berre ganske små delar av arkivet er bevart i dag.

Den nordvestre delen av Iowa der Morrison budde og praktiserte fram til 1892, hadde ei stor norsk immigrasjonsbefolkning. Fleire norskfødde fotografar førte arbeidet hans vidare, både som reisefotografar i Noreg, og som lokale studiofotografar. Dora Sandaker praktiserte i Roland, Peter A. Peterson i Ruthven og Christ. P. Myklebust i Eagle Grove, alle småbyar ikkje langt frå Ames og Story City nordvest i Iowa.

Dette fotografiet frå Ames, Iowa 25. juli 1886 viser både kona og barna til Morrison, heimen i bakgrunnen, teltet i hagen som han brukte til atelier, og eksempel på fotografia og maleria hans. Morrison var både portrett- og landskapsmålar og fotograf. Fotografiet skulle truleg brukast til reklame. Kanskje skulle det også sendast heim til Time der han hadde vore året før. Foto: Martin Morrison. Privat eige, USA.

Her har familien T. O. Birkeland i Story City stilt seg opp framfor heimen sin 8. juni 1886. Familien skulle kanskje senda fotografiet til slektningar i Noreg. Kartongbaksida viser at Morrison brukte adressa si i Noreg, frå då han budde der i 1885, og at han hadde om lag 500 stereokort med motiv frå Noreg for sal. Peterson og Idso, dei to agentane hans i Story City, var ikkje fotografar, men forretningsfolk der. Foto: Martin Morrison. Eigar: Story City Historical Society, USA.

Frå mai til september månad 1889 var Morrison travelt oppteken med oppdragsfotografering i Noreg. Familien på garden Øvre Sandvik i Skånevik fekk besøk av han 30. juli 1889 med bestilling frå slektningar i Iowa. Kanskje forklarar adressa hans på baksida av kartongen dette. Då var ikkje heimekommunen Time, men Ames, Iowa forretningsadressa hans. Foto: Martin Morrison, Ames, Iowa. Eigar: Vesterheim Norwegian-American Museum, Decorah, Iowa.

Peter A. Peterson – den ukjende av dei fire

Ikkje mange år etter at Morrison returnerte for godt til USA hausten 1900, kom mellom anna Peter A. Pederson, Christ. P. Myklebust og Dora Storaker på besøk til fødelandet, alle frå gamle Skånevik kommune, nå Kvinnherad kommune.

Etter Dora Storaker er Peter A. Peterson den mest ukjende av dei norsk-amerikanske stereofotografane frå denne nordvestre delen av Iowa. Det er uvisst om han spesialiserte seg på stereofotografi av familiar og heimane deira i Iowa, og kva motivgrupper som var ærendet hans då han besøkte Noreg og Vestlandet i 1903. Då var han i alle fall produsent av stereofotografi med denne informasjonen på fotokartongane: Publisher of Stereoscopic Views. Norwegian Scenes Specialty.

Vesterheim Norwegian-American Museum i Decorah, Iowa har to stereokort etter Peterson. Dette er dei einaste kjende fotografia hans til nå med motiv frå Noreg. Peterson hadde ikkje informasjon på kartongane sine om kor han fotograferte. Det eine er eit landskapsbilete frå Opheim sokn i Voss kommune. Det andre viser eit ukjent gardstun.

Peter Andrew Peterson var også norsk-amerikansk reisefotograf. Han budde i småbyen Ruthven ikkje langt frå Story City. Peterson kom på besøk til Noreg med stereokamera i 1903, kanskje også fleire gonger. Til forskjell frå Morrison og Myklebust hadde ikkje Peterson informasjon på fotokartongen om kor motivet var frå. Det fine gardstunet på dette fotografiet er derfor ikkje kjent. Peterson fotograferte også i Voss kommune i 1903. Foto: P. A. Peterson, Ruthven, Iowa. Eigar: Vesterheim Norwegian-American Museum, Decorah, Iowa.

Christ. P. Myklebust – den mest kjende etter Morrison?

Christ. P. Myklebust (1869 – 1936) eller Kristen Pederson Myklebust var frå Uskedal, ei av kyrkjesoknene i Skånevik. Han reiste til USA i 1891 og opna fotografatelier i Eagle Grove, Iowa i 1901. Myklebust fekk opplæring i faget i Illinois og praktiserte som fotograf i Eagle Grove like til han døydde. Kona hans selde då firmaet til ein annan fotograf. Det er uvisst om negativarkivet er bevart.

Myklebust kom på fleire besøk til Noreg, truleg både i 1898/1899, 1905 og/eller 1907 og i 1914. Han fotograferte i heimtraktene og i resten av Sunnhordland, der det i dag finst fleire bevarte landskapsbilete etter han. Myklebust fotograferte også i Hardanger og i fleire kommunar i Rogaland, mellom anna i Stavanger og Haugesund, og i Hjelmeland, Sauda, Tysvær, Vindafjord og Karmøy kommune. Myklebust brukte både vanleg kamera, stereokamera og i 1914 også panoramakamera.

Åra mellom 1900 og 1915 var den tredje store popularitetsperioden for stereofotografiet. Det var då svært mange stereoselskap, både i USA og i europeiske land. Ut frå informasjonen på biletkartongane til Myklebust, produserte han eigne nummererte seriar i denne perioden. Dette var foto som skulle seljast i det norske miljøet i Iowa, kanskje endå vidare. Myklebust fotograferte både landskap, historiske bygningar og familiar framfor gardsbruk, nett som Morrison. Men han hadde trykt informasjon om garden/plassen på baksida av kartongen.

Minst to nummererte seriar merka Views from Norway er kjende frå besøk i bevaringsinstitusjonar i Iowa. Desse finst alle i arkivet til Museums of Story City, musea til Story City Historical Society. I tillegg finst det fleire slike Views from Norway-stereokort i private heimar i Sunnhordland.

Myklebust vart også fotografen for fleire norske bygdelag i USA. Då brukte han panoramakamera. Han var mellom anna reisefotograf for Stavanger amt-laget på turen til Noreg i 1914 i samband med 100-års jubileet for Grunnloven.

I dag finst fleire av fotografia til både Morrison og Myklebust i lokale bygdebøker i Sunnhordland, til eks. i seksbandsverket Skåneviksoga av Anders Haugland (sjå www.bokhylla.no).

Utan tvil finst det langt fleire stereofotografi av dei fire fotografane enn dei me kjenner til i dag, både i USA og her i landet. Dei mange lokale småbyavisene i alle statar i USA representerer gode kjelder til den norsk-amerikanske fotograf- og fotografihistoria. Dette gjeld også dei norsk-amerikanske avisene, særleg Visergutten til eksempel for dei fire stereofotografane i Iowa. Visergutten vart grunnlagt i Story City i 1894 og heldt til der til 1918.

Samla har det vore om lag 700 fotografar i USA med norsk bakgrunn (Sigrid Lien). Alle produserte ikkje stereofotografi eller besøkte heimlandet. Det ventar likevel mange forskingsoppgåver innan området «Lengselens bilder», også når det gjeldstereofotografiet. USA er eit kontinent med 50 statar. I alle budde og bur det mange nordmenn. For alle desse var og er fotografiet eit viktig minnebilete og bindeledd til familien og heimlandet.

Det er ikkje kjent når Christ. P. Myklebust produserte stereokortserien Views of Norway No 14, eller kor mange fotografi serien inneheldt. Her er Åkra kyrkje i nåverande Kvinnherad kommune, med nr. 528 i serien. Informasjonen er trykt på baksida av fotokartongen. Foto: Myklebust Studio, Eagle Grove, Iowa. Eigar: Story City Historical Society, USA.

Det er uvisst om No 14-serien omfatta fleire kyrkjesokner enn Åkra og Holmedal i Sunnhordland. Her er nr. 517, garden Hillesdal i Åkra, med bruket til Østen J. Hillesdal. Myklebust trykte informasjon om staden eller namnet på familiefaren og garden på baksida av kartongane. Foto: Myklebust Studio, Eagle Grove, Iowa. Eigar: Story City Historical Society, USA.

Myklebust fotograferte også i fleire kommunar i Nord-Rogaland, men nøyaktig tidspunkt og reisemønster er ikkje kjent i dag utover at han var i Sauda i 1907, og at han kom til Noreg til Grunnlovsjubileet i 1914. Dette fotografiet frå Hjelmeland har nr. 250 som serienummer og 620 som negativnummer. Det er ikkje kjent om det var eit bestillingsbilete, eller om han tok fleire i Hjelmeland. Foto: Myklebust Studio, Eagle Grove, Iowa. Eigar: Story City Historical Society, USA.

Aktuell litteratur

-Alsvik, Jan 1989: ”Martin Morrison. Fotograf, florist og filosof”. I Ætt og Heim 1989. Lokalhistorisk årbok for Rogaland, Stavanger.

-Kollhøj, Jens Petter 2017: «Lenestolturisme i stereo». I Fotografi nr 4, 2017. Oslo.

-Larsen, Peter/Sigrid Lien 2007: Norsk fotohistorie. Frå daguerreotypi til digitalisering. Oslo.

-Lien, Sigrid 2009: Lengselens bilder. Fotografiet i norsk utvandringshistorie. Oslo.

-Lien, Sigrid 2018: The pictures of longing. Photography and the Norwegian – American migration. Minneapolis/London.

-Mathisen, Ola Matti, 2008: «Uskedeling vart fotograf i Iowa». I Uskedalsposten sommaren 2008 (www.uskedalen.no).

-Risa, Lisabet 2001: ”Rasmus Pederson Thu – reisefotografen, friluftsfotografen og atelierfotografen”. I Svart hvitt – kulturhistorisk fotografi, nr. 1-2. Oslo.

-Risa, Lisabet 2011: Fotografihistoria sett frå Rogaland. Stavanger.

-Risa, Lisabet (red) 2018: Med blikk og kamera. Fotografihistoria i Time frå 1860-åra til vår tid. Bryne.

7. september 2020
Lengselens bilder og Verden i 3D, del 2

Stereofotografia og utstillinga Verden i 3D

I del 1 av Lengselens bilder og Verden i 3D vart me kjende med minnebileta som vart sende mellom utvandrarar og dei som var igjen heime. I del 2 skal me sjå på stereofotografi med norske motiv som også vart kjære minne for norsk-amerikanarane.

Ei av dei to temautstillingane ved Preus museum, det nasjonale fotomuseet i Horten, er via historia om stereofotografiet. Utstillinga Verden i 3D presenterer både mange eksempel på stereobilete med norske motiv i seriar og enkeltvis. Dei fleste kjem frå amerikanske forlag, men også frå privatfotografar med interesse for dette mediet. Utstillinga presenterer også eit stort utval av stereoskop, oppbevaringsboksar for stereokorta og historisk litteratur om temaet i vid forstand.

Preus museum har ei samling på om lag 90 ulike stereokamera og av mange stereoskop. Her er dei flottaste, slik dei vert presenterte på utstillinga Verden i 3D. Utforming og kvalitet på stereoskopa varierte. I meir velståande heimar var dei som små, fine møblar eller bordmodellar som her. Vanlege folk greidde seg med det enkle stereoskopet som dei kunne halda i handa, lik den som stikk opp av nedste skuffe i oppbevaringskommoden for stereokort her på biletet. Foto: L. Risa, frå utstillinga til Preus museum, Horten.

Stereobileta vart raskt samleobjekt. Oppbevaringsboksar for stereokorta kunne sjå ut som bøker. Eitt av stereokorta her viser bokhylle med oppbevaringsboksar. Publikum kunne også kjøpa spesialdesigna oppbevaringskommodar som me ser på eit av dei andre stereokorta. Til fleire seriar følgde også eiga guidebok med kart til. Dette kartet viser til eksempel Bergen by. Underwood & Underwood Publishers leverte boka og kartet til serien Norway through the stereoscope. Foto: L. Risa, frå utstillinga til Preus museum, Horten.

Stereoskop- eller stereofotografering er kjent frå fotografiet sin barndom i 1840-åra. Mange eksperimenterte med å laga kamera som kunne ta tredimensjonale bilete, særleg i Storbritannia og Frankrike. I 1849 kom dei første kamera med to objektiv som laga tredimensjonale bilete, og i 1856 kom det første spesialkameraet med to faste linser for stereofotografering. Dei to bileta vart tekne med same avstand som mellom augo våre (6 – 7 cm). Dei to augo våre ser verda med litt ulik vinkel. Dermed er dei to fotografia ikkje heilt identiske. Fotografia vart monterte på kartong. Når me ser dei gjennom eit stereoskop, smeltar dei to saman til eit tredimensjonalt bilete.

Dei to verdsutstillingane i London 1851 og Paris i 1855 gjorde stereobileta kjende og etter kvart svært populære hos eit større publikum. Å sjå på stereobilete vart ein ny fritidsaktivitet hos borgarskapet i Europa og USA. Mange profesjonelle fotografar frå ulike forlag i USA og europeiske storbyar fotograferte til stereokortproduksjon i dei fleste landa i Europa. Forlaga produserte også temaseriar frå ulike land. Desse vart både selde til turistar i Europa, og i dei mange europeiske innvandrarmiljøa i USA. Dermed vart stereobileta ein annan type minnebilete for immigrantane enn studioportrett av familie og slekt i heimlandet. I dag kan dei kanskje best samanliknast med flotte reiselivsreportasjar i fjernsyn og på internett.

Dette fotografiet frå Haukeli har nr. 28 (Stabur paa Haukalid) i serien New Educational Series. Stereoscopic Views Det finst og fleire bilete frå Stavanger i denne serien, truleg frå fleire andre stader langs den nasjonale Turistrute nr. 7 etter at denne opna for trafikk i 1887. Foto: American and foreign Views. Sold by Canvassers. Privat eige.

Interiørfotografiet frå St. Petri kirke i Stavanger høyrer til same serie som fotografiet frå Haukeli, New Educational Series. Stereoscopic Views. Det finst også tilsvarande interiørbilete frå Stavanger Domkirke i denne serien. Kvaliteten er ikkje førsteklasses.

Fleire forlag produserte også kart og bøker med reiseskildringar tilpassa biletseriar med eksotiske motiv, store hendingar eller historiske landemerke som slott og katedralar i dei europiske storbyane som London, Roma og Paris. Norske motiv var naturleg nok i mindretal hos dei store stereokortprodusentane. Noreg med stavkyrkjene vart rekna som eit eksotisk land, også samanlikna med Sverige. Der var eksteriør- og interiørbilete frå det store kongeslottet i Stockholm eit kjent motiv i seriane med motiv frå ulike land.

Dei mest vanlege norske motiva var først og fremst fjell- og fjordlandskap på Vestlandet, som på dei tidlege turistprospekta, papirbilete i større format til album, og seinare på postkorta mynta på turistane. Men etter kvart presenterte også dei store stereofotoseriane lokale norske folkelivsbilete, til eksempel frå samiske miljø og frå Setesdal for å nemna to populære motivgrupper.

Dei største stereokortforlaga produserte fleire millionar kort i året. Eldst av desse var Underwood & Underwood Publishers. I 1881 grunnla brørne Elmer og Bert Underwood firmaet sitt i Ottawa, Kansas. I 1891 vart firmaet flytta til New York. Det fekk raskt underavdelingar i Canada og i fleire europeiske land.

Den fotografiske kvaliteten på stereokorta varierte. Stereofotografia til E. W. Kelley har god kvalitet. Bokstaven U ved sida av negativnummeret kan kanskje tyda på at forlaget hadde kjøpt fotografia for publisering hos Underwood & Underwood. Dette kortet viser eit bryllaupsselskap i Setesdal. I serien finst det fleire fotografi frå same miljøet i Setesdal. Foto: E. W. Kelley Publisher, Studio and Home office, Chicago. Privat eige.

Omkring år 1900 introduserte firmaet temaseriar i spesialkassettar. Tema kunne vera innan undervisning, men ikkje minst landskapsprospekt frå kjende turistland. Firmaet publiserte etter kvart seriar med motiv frå mange land og var på eit tidspunkt den største produsenten i verda med rundt 10 mill. stereobilete i året i seriar på mange språk. I norsk-amerikanske miljø vart serien på hundre landskapsbilete, Norway through the stereoscope (1906/1907), truleg eit verdifullt samleobjekt.

I 1920 selde Underwood & Underwood Publishers stereofotoproduksjonen til Keystone View Company, eit av dei andre store kortforlaga i USA. B. L. Singley, ein tidlegare seljar i firmaet Underwood & Underwood, etablerte Keystone View Company i 1892. Omkring 1905 var dette det største firmaet som produserte stereoskop og stereobilete. Firmaet leverte også skap og kommodar til oppbevaring av store stereokortsamlingar.

Dei amerikanske stereokortprodusentane hadde både eigne fotografar som vart sende på oppdragsreiser i Europa, og dei kjøpte enkeltbilete og bilete i seriar frå andre. Kanskje var det ein R. Y. Young som tok dette fotografiet frå Hardanger i 1898. Landsbyen (the hamlet) på biletet er Ulvik. Foto: R. Y. Young/American Stereoscopic Company, Manufacturers and Publishers. New York. Privat eige

Dette stereofotografiet frå sildefisket ved Skudenes har og uvanleg fin kvalitet. Det vart publisert i same serien som fotografia frå Setesdal. Også dette vart kanskje kjøpt for publisering hos Underwood & Underwood. Foto: E. W. Kelley Publisher, Studio and Home office Chicago. Privat eige.

Det var også ein ganske liten norsk stereofotoproduksjon frå midten av 1860-åra og framover. Fleire tidlege norske fotografar eksperimenterte naturleg nok med denne nye kameratypen. Ingen av dei produserte seriar med tanke på den norsk-amerikanske marknaden. Dette var før utvandringa til USA tok til for fullt etter avslutninga av den amerikanske borgarkrigen i 1864, og før turisttrafikken tok til i 1880-åra.

Dei eldste stereobileta frå Rogaland er frå 1860-åra. Fotograf Carl Lauritz Jacobsen i Stavanger var den første som kunngjorde i avisa at han hadde stereoskopapparat. Annonsen fortel at han kom heim frå ei forretningsreise til Berlin sommaren 1865 med ”forskjellige nye Sager, henhørende til Photographien, saasom Album, Rammer, Stereoskop og Visitkortbilleder, Alt til billige Priser” (Stavanger Amtstidende og Adresseavis 12. juni 1865). I dag finst det ikkje kjende stereobilete frå Stavanger med Jacobsen sitt firmastempel.

Men den unge kollegaen Knud Baade Mathisen produserte fleire stereobilete med gatemotiv frå Stavanger tidleg i 1860-åra. Stavanger maritime museum har negativsamling etter han. Kvaliteten er ikkje særleg god. Kanskje ville Mathisen først og fremst eksperimentera med eit nytt medium.

I Haugesund stereofotograferte både Knud Knudsen og Marcus Selmer frå Bergen frå sildefisket. Det same gjorde Jan Greve. Han var då fotograf i Haugesund og tok både bilete frå byen og frå sildefisket i åra rundt 1870.

Det rike sildefisket på 1800-talet sette verkeleg den nye byen Haugesund på kartet. I slutten av 1860-åra fotodokumenterte Jan Greve hamneområdet under vårsildfisket. Det originale stereobiletet frå kaien ved gjestgjevargarden Kronå har tittelen «Et salteri i Norge, i Haugesund». Dette er eit av dei aller eldste stereobileta frå Rogaland. Det var nok i første omgang mynta på den tidlege britiske og tyske turistmarknaden. På eit seinare tidspunkt kjøpte kanskje også amerikanske stereokortforlag dette og fleire av fotografia til Jan Greve, Knud Knudsen og Marcus Selmer frå sildefisket ved Haugesund. Foto: Jan Greve, Haugesund. Eigar: Haugalandmuseet, Haugesund.

I 1872 gav Marcus Selmer ut Catalog af Norske Nationaldragter, Landskaber og Stereoskopbilleder. Både han og Knud Knudsen selde stereofotografi med norske landskaps- og folkelivsmotiv til utanlandske forlagshus. Knudsen og fotofirmaet han grunnla i Bergen, nådde lengst i USA.

Fotograffirmaet til Knudsen må ha etablert forretningskontakt med den kjende norskamerikanaren John Anderson, forlagsmannen og redaktøren av avisa Skandinaven i Chicago. Firmaet John Anderson Publishing Co. Chicago produserte stereobilete av Knudsen i serien Norske Prospekter, Byer, Grupper Etc. Forlaget produserte nummererte seriar med norske motiv både i slutten av 1890-åra og rundt 1906. Desse var mynta på den norsk-amerikanske og den norske marknaden. Det er ikkje kjent ennå kor mange Knudsen-bilete som finst der, eller kor mange norske fotografar som leverte stereofotografi til dette forlaget. Ein av dei var i alle fall norsk-amerikanaren Rasmus P. Thu frå Klepp. Han var berre ein av mange slike fotografar. I neste kapittel møter me fire av dei som fotograferte i Rogaland.

31. august 2020
Lengselens bilder og Verden i 3D, del 1

Amerikabilete, utvandrarbilete og minnebilete er eksempel på at kjært barn har mange namn, som det heiter. Det er uråd å definera eit amerikabilete. Det nærmaste me kjem, er å sjå amerikabileta som fotografi norsk-amerikanarar sende til familien i heimlandet. Amerikabilete og amerikabrev er i dag to ord som har gått ut av bruk hos folk flest.

Fleire reknar amerikabileta som ei breiare gruppe. Profesjonelle fotografar i USA, mellom dei også mange med norsk bakgrunn, kom til Noreg med bestillingsoppdrag frå norske immigrantar eller frå store forlag, såkalla Publishing Houses. Slike norske minnebilete i immigrantheimar var også ei form for amerikabilete.

Her skal me presentera eksempel på denne bilettypen i tre artiklar. Den første omhandlar det tradisjonelle amerikabiletet slik me også møter dette i bøkene Lengselens bilder. Fotografiet i norsk utvandringshistorie og i den engelske versjonen The pictures of longing. Photography and the Norwegian-American migration.

Den andre artikkelen presenterer stereofotografiet eller 3D-biletet. Ei av temautstillingane på Preus museum for tida har tittelen Stereofotografia – Verden i 3D. Utstillinga har ein brei presentasjon av historia til stereofotografiet. Motiva er først og fremst generelle turistprospekt, men også bilete med eit pedagogisk innhald, eller eit reint underhaldningsinnhald. Turistprospekta var vanlegast og viktigast. Dei med norske motiv vart kjende og kjære minnebilete i mange norsk-amerikanske heimar.

Den tredje artikkelen har eksempel på fleire norsk-amerikanske fotografar som leverte stereofotografi til immigrantmiljø, både seriar med norske landskapsmotiv og enkeltfotografi. Fleire fotografar selde nemleg frå 1880-åra og framover også private minnebilete som stereofotografi. Motiva var mest alltid norsk-amerikanske familiar eller norske familiar og heimane deira. Desse er likevel svært få samanlikna med dei mange hundre stereofotografia med norske landskapsprospekt.

Del I Amerikabileta og boka Lengselens bilder

«Send mig Deris Portrait», skreiv immigrantane til familien heime på 1800-talet. Dette er ei vanleg setning i amerikabrev frå dei to siste tiåra av 1800-talet. Men det var like viktig for dei heime å få tilsent bilete frå dei som reiste. Kva slags fotografi fekk dei? I denne første delen av artikkelen presenterer me dei eldste og vanlegaste fotografia immigrantane sende heim.

I 2009 gav professor Sigrid Lien ved UiB ut boka Lengselens bilder. Fotografiet i norsk utvandringshistorie. Fotonettverk Rogaland har omtale av boka ein anna stad her på nettsida. I 2018 kom Lengselens bilder i engelsk versjon; The Pictures of longing. Photography and the Norwegian-American migration tilpassa den amerikanske marknaden.

Den engelske utgåva av boka Lengselens bilder (2018). Forfattaren Sigrid Lien viser her kor viktig fotografiet er som kjelde til historia om den norsk-amerikanske migrasjonen.

I åra før 2008 var Sigrid Lien og kollegaen Eva Reme på fleire studiereiser i norske innvandrarområde i USA, først og fremst i Wisconsin og Minnesota. Der kartla dei norsk-amerikanske fotografar og produkta deira i private samlingar, arkivinstitusjonar og museum. Dette var tilsvarande fotografi som vart sende heim til Noreg.

Sigrid Lien skildrar eit norsk-amerikansk fotografmiljø i USA som er ukjent for dei fleste av oss, sjølv om mange med slektningar i USA ennå har eit nært forhold til eldre amerikabilete i album og brev. Sigrid Lien set amerikabileta inn i ein fotografihistorisk samanheng i det norsk-amerikanske miljøet i USA, men formidlar også ny, interessant kunnskap om kva slike bilete hadde å seia i norske lokalmiljø med stor utvandring. I boka konsentrerer ho seg om Setesdal men har også eksempel frå Jæren.

I tillegg til sjølve fotografia er Sigrid Lien særleg oppteken av det ho kallar dei tapte samanhengane, om forholdet generelt mellom amerikabrev og bilete. Fotografia kom mest alltid med brev til eller frå Noreg. Der fanst det informasjon om fotografia. I dag er det langt fleire bevarte fotografi enn brev. Dermed er ein vesentleg del av kjeldematerialet til fotografia borte nå.

Ektepar frå Jæren framfor første heimen sin på prærien i Minnesota, truleg i 1880-åra. Aadne Aadneson frå Re i Time og gifta seg og reiste til USA i 1872. Dette er eit godt eksempel på det tradisjonelle utvandrarfotografiet folk sende heim frå 1880-åra og framover, til svært mange av dei fekk eigne kamera i 1920-åra. Foto: Ukjend. Privat eige.

Sjølv om amerikabileta representerte ulike teknikkar og typar, var motiva temmeleg einsarta. Dei aller eldste var tradisjonelle atelier- eller studioportrett. Motiva var enkeltpersonar, brurepar, barn og familiar. Omreisande fotografar tok og bilete av heimane og farmane til norsk-amerikanarane. Det var langt færre slike enn studioportrett.

Unggutar frå Jæren med blekkslagararbeid hos studiofotograf i Chicago i 1890-åra. Dei ville visa familien heime at dei hadde fått eit godt levebrød i den amerikanske storbyen. Foto: Ukjend, Chicago. Statsarkivet i Stavanger/Fotoarkivet Hå folkebibliotek.

Unggutar slappar av med sigarar, god drikke og ein gitar i atelieret hos fotografen. Dei ville visa familien heime at dei fekk nye fritidsaktivitetar etter at dei kom til USA og Chicago. Dette var eit arrangert fotografi som skulle imponera familien heime. Foto: Ukjend, Chicago. Statsarkivet i Stavanger/Fotoarkivet Hå folkebibliotek.

I 1920-åra vart det meir vanleg med amatørkamera i heimane. Ei ny motivgruppe vart til eksempel fotografi av store landbruksmaskinar, den første bilen i familien og av større familiesamkomer ute. Då var det ikkje lenger nødvendig å bestilla fotograf til å ta bilete av familien på terrassen, eller framfor bygningane på farmen. Heretter kunne norsk-amerikanarane gjera dette sjølv. Reisefotografane mista då ein viktig oppdragstype.

Frå 1920-åra kom det langt fleire fotografi i amerikabreva heim til Noreg. Om kvaliteten ikkje alltid var så god på amatørfotografia, var motiva langt meir realistiske enn på bileta til dei profesjonelle fotografane. Dei viste ofte arbeidslivet i kvardagen. Først då kom fotografia frå det norsk-amerikanske kvardagslivet for fullt til Noreg.

Men på den same tida var det ikkje berre kamera i heimane. Det var ofte også stereoskop og bunker med stereofotokort av norske landskap, og gjerne også av heimbygda, eller av garden og familien i Noreg.

Då norsk-amerikanarane fekk eigne kamera vart det meir realisme i fotografia dei sende heim. Dette fekk Valetta Ree i Time rundt 1926 frå sonen Arnt Ree. Han og familien var då på veg med flyttelasset frå Nord-Dakota til Oregon. Brevet som følgde fotografiet, er ikkje bevart. Det ville gitt oss verdifull, utfyllande informasjon om flyttinga til Vestkysten. Foto: Arnt Ree. Privat eige.

25. august 2020
Oppdragsfotografi i privatarkiv 1327 Nordkronen AS ved Statsarkivet i Stavanger

Statsarkivet i Stavanger presenterer ein serie oppdragsfotografi som Waldemar Eide tok for bedrifta Nordkronen as til 10-års jubileet i 1939. Bedriftsarkivet er omfattande og bevart like frå etableringa i 1928. Statsarkivet har fått materiale fram til 1996. Samvirkeselskapet Nordkronen vart skilt ut frå produksjonslaget Samhold for å starta opp med mølledrift i Stavanger. Drifta kom i gang i 1929 i store, nye produksjonslokale på Møllehaugen i austre bydel.

Dette bedriftsarkivet er ikkje minst interessant sidan det inneheld fleire seriar med oppdragsfotograferingar. Nordkronen engasjerte Erik N. Figved til å fotografera tomta før grunnarbeida starta i 1928. Fotografia til Waldemar Eide frå 1939 er den første større serien med interiørfotografi. Denne omfattar 14 signerte fotografi med formatet 16,5 x 23 cm, kleba på kartong. Tre av motiva er personalgrupper. Eitt av desse vart produsert i mange eksemplar og nytta som gåveeksemplar i spesialkonvolutt frå Waldemar Eide (sjå første fotografi nedanom). Dei andre er interiør frå laboratorium og frå lokale med ulike produksjonsprosessar.

Det er interessant å samanlikna serien til Waldemar Eide med seinare oppdragsfotografi av lokala og maskinparken. I dette bedriftsarkivet ligg det ei forskingsoppgåve og ventar for den som er interessert i oppdragsfotografi frå næringslivet, industrifotografi, og reklamefotografi. Kva ønskte til eksempel bedrifta å dokumentera når dei bestilte fotograf?

Her presenterer me eit lite utval av dei 14 fotografia til Waldemar Eide. Eide er kjend som kamerakunstnaren som var bevisst på bruken av lyset, mjuke konturar og perspektivet i motivet. Her gjekk han på tvers av den rådande retninga i 1930-åra, ikkje minst innan industrifotografiet og den såkalla mellomkrigsmodernismen. Kamerakunstnarar innan dette området produserte såkalla straight photography. Fotografia skulle vera klare, skarpe og sjå ut som fotografi, ikkje som måleri. Her i landet var denne retninga særleg representert ved den tyskfødde kunstnaren Ernst Schwitters.

Waldemar Eide var ikkje så begeistra for den meir radikale formbehandlinga som prega denne tidlegmoderne biletkunsten. I fotografia hans frå Nordkronen i 1939 ser me spor frå kunstretninga piktorialismen med det mjuke, måleriske fotografiet frå dei første tiåra på 1900-talet. Det var der Waldemar Eide kjende seg heime som kamerakunstnar. På same tida representerer også fleire av fotografia hans frå Nordkronen det nye industrifotografiet, som dei to siste i presentasjonen vår. Fotografia hans av interiør med moderne maskinar og produksjonsrøyr viser at når alt kom til alt var det kanskje motivet i seg sjølv som definerte ei stilretning.

18. oktober 2016
Landskonferanse foto 2015

Alle fotografier tilhører Preus museums samling.

Vi minner om Landskonferansen som i år vert i Oslo og Horten 22 – 23. september med fagseminar den 24. september. Tema for konferansen er samla under tittelen er Fotografiet endrer alt! (mer…)

28. august 2015
Nasjonalt 150-års jubileum for fotograf Anders B. Wilse

Dette vakre trykket av eit handkolorert fotografi frå Lysebotnen var resultatet av eit oppdrag Anders B. Wilse hadde for Stavanger Turistforening i 1918. Årboka til Stavanger Turistforening for 1919 presenterer fire av fotografia hans i fargetrykk. Dette var heller uvanleg på den tida. Kjeldereferanse: Privatarkiv nr. 135 Stavanger Turistforening, Statsarkivet i Stavanger.

Anders B. Wilse (1865 – 1949) står som ein bauta i den norske fotografihistoria. Han er den store nasjonale fotografen vår. Wilse vart fødd 15. mars 1865 i Flekkefjord.

Wilsejubileet 2015 vert markert gjennom heile året og fleire stader i landet. Dette skjer både ved fotoutstillingar, ulike fagarrangement, og ikkje minst på Internett. Sentrale institusjonar her er Norsk Folkemuseum, Nasjonalbiblioteket, Preus museum, Oslo Museum, Norsk Teknisk Museum og Norsk Maritimt Museum. Alle har delar av fotoarkivet hans.

Wilse-interesserte som ikkje bur rundt Oslo og Horten, kan følgja jubileumsåret på internett. Wilsejubileet har fått både eigen blogg, facebookside, og er på Instagram:

www.wilse2015.no

www.facebook.com/wilse2015

Instagram Wilse2015

Dei om lag 3000 Rogalands-fotografia til Wilse finst ved Norsk Folkemuseum. Den store jubileumsutstillinga på Norsk Folkemuseum opnar 14. april 2015.

Her kan du lesa om utstillinga:

http://www.norskfolkemuseum.no/no/Utstillinger/Kommende-utstillinger/Wilse/

Om du vil orientera deg om Wilse og besøka hans i Rogaland, kan du gå til boka: Lisabet Risa: Fotografihistoria sett frå Rogaland (2011), side 202 – 207. Anders B. Wilse og sidan sonen Robert Wilse besøkte Rogaland og fotograferte her minst 20 gonger mellom 1902 og 1942.

Om du vil studera fotografia Wilse tok i Rogaland, finn du desse på dei to nettstadene: www.digitaltmuseum.no og på www.nb.no/gallerinor/

20. mars 2015
Doktordisputas 14. november 2014 – om fotograf Anders B. Wilse

Fredag 14. november 2014 disputerer konservator Trond Erik Bjorli ved Norsk Folkemuseum. Avhandlinga hans har tittelen Fotografisk og nasjonal modernisering i fotografen Anders Beer Wilses bildeproduksjon ca. 1900 – 1910. Disputasen skjer ved Universitetet i Bergen.

Det er ikkje ofte vi har doktordisputasar med tema frå fotografihistora. Derfor er dette både historisk og gledeleg. Anders B. Wilse er den store nasjonale fotografen vår. Neste år, i 2015, er det 150 år sidan han vart fødd. Dette skal markerast med utstillingar, bøker og anna fleire stader i landet vårt.

Wilse hadde ein svært stor produksjon i perioden 1901 – 1949. Negativarkivet hans er delt etter tema mellom fleire nasjonale museum. For oss i Rogaland er negativarkivet ved Norsk Folkemuseum med topografiske og kulturhistoriske motiv det mest aktuelle.

Anders B. Wilse fotograferte mange gonger i Rogaland etter at han flytta heim til Noreg frå USA hausten 1900. Sommaren 1905 fotograferte han om lag på den staden der me i dag trur slaget i Hafrsfjord stod i år 872. Det spørst om ikkje Wilse hadde denne historiske hendinga i tankane då han oppsøkte Hafrsfjord i juni 1905, rett etter stortingsvedtaket om oppløysing av unionen med Sverige. Eit postkort med dette nasjonale motivet ville sikkert selja godt då. Foto: Anders B. Wilse. Statsarkivet i Stavanger.

Dette materialet viser at Anders B. Wilse og i seinare år son hans besøkte Rogaland minst 20 gonger mellom 1902 og 1942. Minst 3 000 av 80 000 negativ i denne delen av arkivmaterialet etter Wilse er frå fylket vårt.

Ein stor del av desse finst i digital versjon på www.digitaltmuseum.no.

Vil du lesa meir om Anders B. Wilse og fotografia hans frå Rogaland, kan du gå til boka Fotografihistoria sett frå Rogaland (Lisabet Risa, Wigestrand forlag, Stavanger, 2011).

8. november 2014
Fotografering feirer 175 år

19. august 2014 var det 175 år sidan ”heile verda” fekk detaljerte kunnskapar om koss ein skulle gå fram for å laga eit fotografi.

Det franske Vitskapsakademiet presenterte denne dagen ei detaljert oppskrift på den store oppfinninga til Louis J. M. Daguerre (1787 – 1851). Det var han som produserte det første fotografiet.

Eit daguerreotypi er eit negativ som vart framstilt på ei forsølva koparplate ved hjelp av kvikksølvdamp. Motivet synte seg som eit positivt bilete. Denne aller første fotografitypen var i bruk mellom 1839 og 1857 i Europa. Teknikken og fotografiet fekk namnet til oppfinnaren. Daguerreotypiet vart erstatta av negativ på glassplate med positiv til på papir. Då først kunne ein laga fleire eksemplar av same fotografiet.

Vil du lesa meir om Daguerre og oppfinninga hans, kan du gå til boka til Roger Erlandsen: ”Pas nu paa! Nu tager jeg fra Hullet! Om fotografiens første hundre år i Norge 1839 – 1940” (2000). Fotografiet her er henta frå denne boka. Boka har og mange fine eksempel på norske daguerreotypi frå 1840-åra.

Det var ikkje lett å fotografera i 1839. Her er utstyret som skulle til. I tillegg kom fleire typar kjemikaliar.
Foto: Norsk Teknisk Museum.

Vil du sjå fleire eksempel på denne eldste fotografitypen, kan du gå til: http://www.daguerreobase.org/en/.

Nettsida til Preus museum, www.preusmuseum.no markerer også jubileumsdagen.

2. september 2014